گروه حقوقی -شاهرخ صالحي كرهرودي:اگر سرپرست خانواده‌ای فوت شود، بدون شک، بازماندگان و افراد تحت تکفل وی نیاز به توجه و حمایت ویژه‌ای دارند؛ جدا از حمایت‌های روانی و عاطفی که باید از خانواده متوفی صورت بگیرد، علاوه بر آن، قوانین موجود نیز، تکالیفی را برای حمایت از این خانواده مقرر کرده و بازماندگان نیز از حمایت‌های خاصی برخوردار خواهند شد.
اینکه متوفی تحت پوشش یکی از صندوق‌های حمایتی کشوری نظیر تامین احتماعی، یا بازنشستگی کشوری یا تامین اجتماعی نیروهای مسلح یا صندوق‌های خاص باشد یا تحت پوشش هیچ‌کدام از این صندوق‌ها نباشد، در وضع حقوقی حمایت از بازماندگان متوفی موثر بوده و نوع حمایت از آنها نیز متفاوت خواهد بود.
قانون اساسی چه می‌گوید؟
از دست دادن سرپرست خانوار و بی‌سرپرست شدن، یکی از مشکلات مهمی است که بسیاری از خانواده‌ها بعد از فوت سرپرست خانوار با آن روبرو می‌شوند؛ البته «برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، از کار افتادگی، بی‌سرپرستی، در راه ماندگی، حوادث و سوانح، نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی به صورت بیمه و غیره، حقی است همگانی؛ دولت موظف است طبق قوانین، از محل درآمدهای عمومی و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، خدمات و حمایت‌های مالی فوق را برای یک‌یک افراد کشور تأمین کند.» این‌ها عبارات مندرج در اصل 29 قانون اساسی است که دولت را موظف کرده تا برای ایجاد یک نظام «تأمین اجتماعی» برای همه آحاد ملت اقدام کند. در اصل 21 قانون اساسی هم در خصوص کودکان بی‌سرپرست، بدسرپرست و زنان بی‌سرپرست و ناتوان، تکالیفی قانونی برای دولت مشخص شده است. پرسش این است که با وجود این اصول قانون اساسی که شاه‌بیت قوانین کشور است، در قوانین موردی چه حمایت‌هایی پیش‌بینی شده است؟
حمایت از بازماندگان در قانون تامین اجتماعی
بر اساس ماده 81 قانون تامين اجتماعي، «بازماندگان واجد شرایط متوفی مرد که استحقاق دریافت‌مستمری را خواهند داشت عبارتند از: اول) عیال دائم بیمه‌شده متوفی مادام که شوهر اختیار نکرده است، دوم) فرزندان متوفی در صورتی که سن آنان کمتر از هجده سال‌تمام باشد و یا منحصراً به تحصیل اشتغال داشته باشند یا به‌علت بیماری یا نقص عضو طبق گواهی کمیسیون پزشکی موضوع ماده ۹۱ این قانون قادر به کار نباشند، سوم) پدر و مادر متوفی در صورتی که اولاً تحت تکفل او بوده ثانیاً سن پدر از شصت سال و سن مادر از پنجاه و پنج سال‌تجاوز کرده باشد و یا آنکه به تشخیص کمیسیون پزشکی موضوع‌ماده ۹۱ این قانون از کارافتاده باشند و در هر حال مستمری‌از سازمان دریافت نمي‌كنند.» بر اساس تبصره ماده 81 قانون تامين اجتماعي همسر فرد متوفي در صورتي كه مجددا ازدواج كند، از دريافت حقوق مستمري همسر متوفي محروم مي‌شود اما در صورتيكه شوهر دوم نيز فوت مي‌كند مي‌توانند مجددا از حقوق همسر متوفي اول برخوردار شوند.
تفاوت فوت زن و مرد در حمایت تامین اجتماعی
حال اگر بيمه شده اصلي زن باشد و فوت كند، مطابق ماده 82 قانون تامين اجتماعي، «شوهر وي مشروط بر اینکه اولاً تحت تکفل زن بوده، ثانیاً سن او از شصت سال متجاوز باشد یا طبق نظر کمیسیون پزشکی موضوع ماده ۹۱ این قانون از کارافتاده بوده و در هر حال از سازمان تامين اجتماعي حقوق دريافت نكند، مي‌تواند از مستمري بيمه شده متوفي برخوردار شود.»
همچنين فرزندان زن، در صورتيكه «اولا پدر آنها در قید حیات نبوده یا واجد شرایط مذکور در بنداول این ماده باشد و از مستمری دیگری استفاده نکند. دوما سن آنها کمتر از هجده سال تمام باشد و یا منحصراً به تحصیل اشتغال داشته باشند تا پایان تحصیل و یا به علت بیماری یا نقص عضو طبق گواهی کمیسیون پزشکی موضوع ماده ۹۱ این قانون قادر به کار نباشند»، نيز مي‌توانند از حقوق مستمري مادرشان كه متوفي شده است، بهره‌مند شوند.
و پدر و مادر زن در صورتی که «اولاً تحت تکفل او بوده، ثانیاً، سن پدر از شصت سال و سن مادر از پنجاه و پنج سال تجاوزکرده باشد و یا آنکه به تشخیص کمیسیون پزشکی موضوع ماده۹۱ این قانون از کارافتاده باشند و در هر حال مستمری از سازمان دریافت نكنند.» مي‌توانند از حقوق مستمري دخترشان استفاده كنند.
بهره‌مندي همسر، فرزندان و پدر و مادر متوفي وظيفه‌بگير يا مستمري‌بگير در قوانين مشابه ديگر نيز همانند قانون تامين اجتماعي ذكر شده و آمده است. براي مثال بر اساس قانون اصلاح تبصره 2 ماده واحده قانون مربوط به اجازه پرداخت وظیفه و مستمری درباره وراث عده ای از کارمندان دولت مصوب 1363 و آئين‌نامه اجرايي تبصره 2 اين قانون مصوب 1364 وراث كارمندان دولت و فرزندان و نوادگان وظيفه‌بگيران را در شمول حمايت‌هاي قانون قرار داده است.
سهم مستمري هريك از بازماندگان
بر اساس ماده 83 قانون تامين اجتماعي،«میزان مستمری همسر بیمه شده متوفی معادل 50 درصد مستمری‌استحقاقی بیمه‌شده است و در صورتی که بیمه‌شده مرد دارای‌چند همسر دائم باشد مستمری به تساوی بین آنان تقسیم خواهدشد.» البته اگر متوفی فرزند یا پدر و مادر تحت تکفل نداشته باشد، 100 مستمری به همسر وی تعلق خواهد گرفت.
همچنين «میزان مستمری هر فرزند بیمه شده متوفی معادل 25 درصد مستمری استحقاقی بیمه‌شده می‌باشد و در صورتی که پدرو مادر را از دست داده باشند، مستمری او دو برابر میزان مذکورخواهد بود. » «میزان مستمری هریک از پدر و مادر بیمه‌شده متوفی نيز معادل 20 درصد مستمری استحقاقی بیمه‌شده می‌باشد. »
البته بر اساس تصريح قانون، مجموع مستمری بازماندگان بیمه شده متوفی نباید از میزان مستمری استحقاقی‌متوفی تجاوز نماید هر گاه مجموع مستمری از این میزان تجاوزکند سهم هر یک از مستمری‌بگیران به نسبت تقلیل داده می‌شود و در این صورت اگر یکی از مستمری‌بگیران فوت شود یا فاقد شرایط استحقاقی دریافت مستمری گردد سهم بقیه آنان با توجه به تقسیم‌بندی مذکور افزایش خواهد یافت و درهر حال بازماندگان بیمه‌شده از 100 در صد مستمری بازماندگان‌متوفی استفاده خواهند کرد.
حمایت‌های قانونی از بازنشستگان کشوری و لشکری
پس از فوت بازنشسته یا فردی که بر اساس قانون در استخدام نهادهای دولتی و نظامی بوده، بازماندگانش مشمول دریافت مستمری بازماندگان هستند، وراث وی می‌توانند برای برقراری مستمری مذکور اقدام کنند. قوانین استخدام کشوری، در خصوص تعیین بازماندگان مشمول حمایت قانون تفاوت چندانی با قانون تامین اجتماعی ندارد و تنها در خصوص فرزندان و نوادگان دختر متوفی بین دو قانون، تفاوت‌هایی وجود دارد . در مورد فرزندان و نوادگان دختر متوفی، در قانون اصلاح تبصره 2 ماده واحده قانون اجازه پرداخت وظیفه و مستمری وراث کارمندان آمده است که: « حقوق وظیفه سهم فرزندان و نوادگان اُناث کلیه مستخدمین وزارتخانه‌ها و مؤسسات و شرکت‌های دولتی و شهرداری‌ها و همچنین، سازمان‌های دولتی که شمول قانون بر آنها، مستلزم ذکر نام است و مشمولین قانون استخدام نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران و قانون تأمین‌اجتماعی که طبق قوانین و مقررات مربوطه برقرار شده یا بشود، با رعایت کلیه قوانین و مقررات مورد عمل، به شرط نداشتن شوهر و حرفه و شغل، قابل پرداخت می‌باشد.» این موضوع در بند 2 ماده 111 «قانون مدیریت خدمات کشوری» و بند 3 ماده 48 «قانون حمایت خانواده»، مصوب سال 1392 هم، مورد تأکید قرار گرفته است.
فرزند خوانده در حکم فرزند
بر اساس «قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بد سرپرست»، فرزندخوانده نیز، مانند فرزند حقیقی، از مزایای قانونی دریافت مستمری بازماندگان، بهره‌مند خواهد شد. و همان مقررات مندرج در خصوص بهره‌مندی فرزندان متوفی از حقوق وی، فرزندخوانده متوفی نیز از همان حمایت‌های برخوردار خواهند بود.
