سیستم حقوقی در کشور ما دو مرحله‌ای است. به‌عبارت دیگر غالب پرونده‌های مطروحه در دادگستری برای اینکه دقیق تر مورد بررسی قرار بگیرند دو مرتبه و در دو نوبت مورد رسیدگی قرار می‌گیرند. این مطلب در برخی موارد استثنا قبول می‌کند و بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی در مواردی خاص این اجازه داده شده است که رای قطعی مجددا و برای مرتبه سوم مورد رسیدگی قرار گیرد. یکی از این موارد «اعاده دادرسی» است.
اعاده دادرسي يكي از روش‌های فوق‌العاده شكايت از احكام است که روشی عدولي و راهي براي برگشت به دادگاه صادرکننده حکم قبلی است. با اين هدف كه دادگاه از رأي قطعي سابق خود عدول كند، زيرا شاكي مدعي است كه صدور آن رأي از روي اشتباه بوده و دلايل موجود اجازه نمي‌دهد كه چنين حكمي باقي بماند. در واقع لسان اعاده دادرسی این است که رای صادره بر مبنایی اشتباه و با استناد به مدارکی غیر واقعی صادر شده است. احقاق حق و منتهی شدن رسیدگی به حکم صحیح آنقدر اهمیت دارد که در چنین شرایط اجازه رسیدگی مجدد داده شده است.
اقسام اعاده دادرسي
بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی اعاده دادرسی به دو گونه است:
1- اصلي: مختص مواردي است كه مقتضي اعاده دادرسي به طور مستقل آن را درخواست كند. در واقع در این قسم خواهان خود مستقلا قايل است که رای صادره از دادگاه از موارد ذکر شده و از موجبات اعاده دادرسی است.
2- طاري: وقتي در اثناي دادرسي، حكمي به عنوان دليل ارايه شود و كسي كه حكم ياد شده عليه او ابراز شده، نسبت به آن درخواست اعاده دادرسي كند. در این قسم در حین رسیدگی به پرونده‌ای دیگر به رایی استناد می‌شود که این رای در این پرونده در حال رسیدگی موثر است. در این هنگام شخصی که رای استنادی علیه او است و ادعا می‌کند که رای مثلا بر اساس سند جعلی صادر شده است می‌تواند با مراجعه به شعبه دادگاه صادرکننده رای قطعی نسبت به آن درخواست اعاده دادرسی كند.
جهات اعاده دادرسي
برای اینکه موارد اعاده دادرسی به صورت دقیق مشخص باشد و افراد نتوانند به بهانه‌های واهی پرونده‌های مختومه را مجدد به جریان انداخته و دستگاه قضایی را چالش روبرو کنند جهات اعاده دادرسی عینا در قانون آیین دادرسی مدنی ذکر شده است.
محكوم‌عليه (فرد محکوم شده)حق دارد تا در صورت وجود يك يا چند تا از این جهات، درخواست اعاده دادرسي كند:
1- موضوع حكم، مورد ادعای خواهان نبوده باشد. مثلاً خواهان از دادگاه درخواست صدور حكم تخليه بكند و دادگاه علاوه بر آن، اشتباهاً حكم به استرداد اجرت‌المثل نيز صادر كند.
2- حكم به ميزان بيشتر از (حکم) خواسته صادر شده باشد. مثلا خواهان پنج میلیون تومان از خوانده مطالبه کند و دادگاه خوانده را به پرداخت 10 میلیون تومان محکوم کند.
3- وجود تضاد در مفاد حكم كه ناشي از استناد به اصول يا به موارد متضاد باشد.
4- در صورتي كه حكم قطعي دادگاه مخالف باشد با حكم قطعي ديگري كه سابقاً همان دادگاه در خصوص همان دعوا و بين همان اصحاب دعوا صادر كرده بدون اينكه سبب قانوني موجب اين مغايرت باشد. اين جهت اعاده دادرسي موقوف به 5 شرط است: وحدت دعوا، وحدت اصحاب دعوا، وحدت دادگاه، معارضۀ دو حكم، قطعي بودن دو حكم.
5- اگرطرف مقابل اعاده دادرسي، حيله و تقلبي به كار برده كه در حكم دادگاه مؤثر بوده است.
6- حكم دادگاه مستند به اسنادي بوده كه پس از صدور حكم، جعلي بودن آنها ثابت شده باشد.
7- پس از صدور حكم ،اسناد و مداركي به دست آيد كه دليل حقانيت درخواست‌كننده اعاده دادرسي باشد. در واقع باید سند مورد ادعا در هنگام رسیدگی موجود بوده ولی در اختیار شخص قرار نداشته و اصطلاحا مکتوم بوده باشد.
تذكر این نکته ضروری است که اگر دادرس به غير از موارد هفت‌گانه مذكور، جهتي را براي اعاده دادرسي قبول كند و قرار قبولي اعاده دادرسي را صادر كند دادگاه انتظامي وي را متخلف مي‌‌شمارد.
مرجع صالح به رسیدگی
بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی، درخواست اعاده دارسی اصلی باید به دادگاه صادرکننده حکم قطعی تقدیم شود. با در نظر گرفتن این موضوع اگر نسبت به رای صادره تقاضای تجدیدنظرخواهی شده باشد درخواست اعاده دادرسی باید تقدیم دادگاه تجدیدنظر شود و اگر رای صادره بدون اعتراض و تجدیدنظرخواهی قطعی شده باشد درخواست اعاده دادرسی باید به همان دادگاه بدوی تقدیم شود.
لازم به ذکر است که رای صادره از سوی دادگاه صالح از لحاظ قطعیت، همان آثاری را دارد که اگر همین رای ابتدا از این دادگاه صادر می‌شد. در واقع اگر اعاده دادرسی به دادگاه تجدید نظر تحویل شود رای صادره قطعی و اگر به دادگاه بدوی تحویل شود رای صادره قابل تجدید نظرخواهی است.
دادخواست اعاده دادرسي طاري بايد به دادگاهي تقديم شود كه حكم در آنجا به عنوان دليل ابراز شده ولي مرجع رسيدگي، دادگاه صادركننده حكم است.
تذكر: اعاده دادرسي مدني هيچ وقت در ديوان عالي كشور مطرح نميشود برخلاف امور جزايي كه قبول اعاده دادرسي هميشه با ديوان عالي كشور است.
مهلت اعاده دادرسي
از آنجایی که اعاده دادرسی جنبه استثنایی و خلاف اصل دارد مهلت آن نیز محدود است تا حتی‌الامکان آرای قطعی به قوت و اعتبار خود باقی بمانند. ذی‌نفع فقط در مهلت‌های قانونی حق درخواست اعاده دادرسی دارد. مهلت درخواست اعاده دادرسي براي اشخاص مقيم ايران 20 روز و براي اشخاص مقيم خارج از كشور دو ماه است. اما زمان شروع این مهلت درآراي حضوري قطعي از تاريخ ابلاغ؛ در آراي غيابي از تاريخ انقضاي مهلت واخواهي و درخواست تجديدنظر؛ اگر اعاده به جهت مغاير بودن دو حكم باشد، از تاريخ آخرين ابلاغ هر يك از دو حكم و اگر اعاده به جهت جعل يا حيله باشد از تاريخ ابلاغ حكم نهايي مربوط به اثبات جعل يا حيله است.
آثار و شیوه رسیدگی در اعاده دادرسي
اعاده دادرسی اثر تعلیقی ندارد؛ یعنی به صرف درخواست اعاده دادرسي نسبت به حكم، اجراي آن متوقف نميشود. اگر قرار قبولي صادر شود در صورتي كه محكوم‌به، غير مالي باشد اجراي حكم متوقف خواهد شد اما اگر مالي باشد و امكان اخذ تامين و جبران خسارات احتمالي باشد به تشخيص دادگاه از محكوم‌له، تامين مناسب گرفته می‌شود و اجراي حكم ادامه مي‌يابد.
البته درخواست اعاده دادرسی دارای اثر انتقالي در محدوده جهت ادعا شده است؛ بدين معني كه دادگاه، در صورت فسخ حكم مورد شكايت بايد مجدداً نسبت به امور موضوعي و حكمي رسيدگي و اتخاذ تصميم كند.
در مورد آیین رسیدگی نیز باید گفت: در اعاده دادرسي، رسيدگي دادگاه به دو قسمت تقسيم مي‌شود: اول رسيدگي به جهات و شرايط اعاده دادرسي و این كه آيا در حدود يكي از جهات هفت‌گانه دادخواست تنظيم شده؟ آيا حكم مورد اعاده دادرسي، از احكام قابل اعاده دادرسي است؟ آيا متقاضي اعاده دادرسي در مهلت قانوني دادخواست اعاده را تقديم كرده است؟
دوم، رسيدگي ماهوي به اصل دعوا و این که اگر دادگاه قرار قبول اعاده دادرسي را داد باید با رسيدگي در ماهيت، تكليف دعوا را روشن كند. زيرا با قبول اعاده دادرسي، حكم قبلي فسخ مي‌شود و دادگاه با رسيدگي ماهوي حكم مجدد مي‌دهد، اما اگر جهت اعاده دادرسي مغاير بودن دو حكم باشد. دادگاه بعد از صدور قرار قبولي دادخواست اعاده دادرسي و فسخ حكم دوم، لازم نيست حكم مجددي بدهد. در اين صورت حكم اول به قوت خود باقي خواهد ماند.
