هر انسانی پس از آنکه زنده به دنیا می‌آید، صاحب حقوقی می‌شود. جنین یا حمل نیز از نظر حقوقی تا هنگامی که زنده به دنیا نیامده است، شخص مستقلی به شمار نمی‌آید و اصولا نمی‌تواند دارای حق و تکلیف باشد اما در قانون مدنی و قوانین دیگر، حق و حقوقی برای جنین و حمل نیز دیده شده است.
ماده ۹۵۷ قانون مدنی در مورد حقوق مدنی جنین چنین مقرر می‌دارد: «حمل از حقوق مدنی متمتع می‌شود مشروط بر این که زنده متولد شود.» منظور قانونگذار از این ماده این است که در صورتی که مصلحت اقتضا کند ممکن است جنین حتی قبل از تولد دارای حق شود؛ مشروط بر اینکه زنده به دنیا آید، بنابراین می‌توان گفت جنین نیز دارای نوعی شخصیت است و می‌تواند صاحب حق باشد.
حق حیات جنین
جنین این حق را دارد که تا زمان تولد زنده بماند؛ به همین دلیل در حقوق اسلام سقط جنین مجاز شمرده نشده و برای مرتکبان عمل سقط، ولو پدر و مادر، حسب مورد، قصاص و دیه مقرر شده است. ماده ۶۲۲ بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی در این زمینه مقرر می‌دارد: «هر کس عالماً عامداً به واسطه ضرب یا اذیت و آزار به زن حامله، موجب سقط جنین وی شود، علاوه بر پرداخت دیه یا قصاص حسب مورد به حبس از یک تا سه سال محکوم خواهد شد.» .» در صورتی که حیات جنین با حیات مادر در تعارض باشد، حفظ حیات مادر اولویت دارد و در این صورت با تشخیص مراجع صالح سقط جنین امکان پذیر است و جرم محسوب نمی‌شود.
استثناهای حقوق انسان قبل از تولد
اصل این است که انسان قبل از تولدش دارای حقی نیست مگر در موارد استثنایی که قانون تعیین کرده است و این استثنا‌ها شامل موارد ذیل می‌شود:
1- می‌توان به نفع جنین معدوم (جنینی که هنوز وجود ندارد و شاید در سال‌های آینده موجود شود) تعهد و جنین را از برخی حقوق بهره‌‌مند کرد؛ بدون اینکه نطفه او در زمان ایجاد تعهد منعقد شده باشد. بر این اساس طبق قانون بیمه، زوج می‌تواند حتی پیش از باردارشدن همسر خویش برای فرزندانی که ممکن است دارا شود قرارداد «بیمه عمر» منعقد کند. 2- در وقف می‌توان به تبع موجود (یعنی به تبعیت از افرادی که برای آنها وقف صورت گرفته است) بر معدوم (کسی که هنوز حتی نطفه‌اش منعقد نشده است) وقف کرد. مثلا اگر ملکی به نفع شخصی وقف شده است، وقتی در آینده دارای فرزند شود این وقف می‌تواند مورد استفاده فرزند او که سال‌های بعد متولد شده است نیز قرار گیرد..
شرایط ارث برای جنین
از دیدگاه قانون مدنی برای اینکه جنین از اموال متوفی ارث ببرد، وجود ۲ شرط ضروری است: الف) نطفه جنین در زمان فوت مورث منعقد بوده باشد. اگر تاریخ انعقاد نطفه پس از مرگ مورث باشد، می‌توان گفت جنین در زمان مرگ وی موجود نبوده است. به استناد ماده ۸۷۷ قانون مدنی، در صورتی که در وجود این شرط بین ورثه اختلافی پیدا شود قانونی که برای اثبات نسب مقرر است، ملاک عمل خواهد بود. بدین توضیح که ارث بردن جنین مشروط بر این است که فاصله زمانی بین مرگ مورث و تولد نوزاد بیش از ۱۰ ماه نباشد. ماده ۸۷۵ قانون مدنی مقرر می‌دارد: «شرط وراثت، زنده بودن در حین فوت مورث است و اگر حملی باشد در صورتی ارث می‌برد که نطفه او حین‌الفوت منعقد بوده و زنده هم متولد شود اگر چه فورا پس از تولد بمیرد.»
ب) جنین زنده متولد شود اگر چه فورا پس از تولد بمیرد. به استناد ماده ۸۷۶ قانون مدنی، اگر در هنگام به دنیا آمدن نوزاد، در زنده متولد شدن آن شک شود، یعنی ندانیم که جنین، مرده به دنیا آمده یا اینکه زنده به دنیا آمده و لحظه‌ای بعد مرده است و دلیلی هم برای اثبات این امر وجود نداشته باشد، مسأله ارث بردن وی منتفی خواهد بود. مقصود از دلایل یاد شده اماره‌های پزشکی و مفاد شهادت پرستار و سایر گواهان است. لازم به ذکر است که گریه کردن و حرکت کردن جنین در زمان ولادت از نشانه‌های ظاهری حیات او است اما اظهار نظر نهایی در این مورد به عهده پزشک کار‌شناس است.
ارث و وصیت در خصوص جنین
ارث: به موجب ماده ۸۸۴ قانون مدنی، فرزند ناشی از زنا از پدر و مادر و اقوام خود ارث نمی‌برد اما اگر حرمت رابطه‌ای که طفل ثمره آن است، نسبت به یکی از پدر و مادر ثابت شود اما نسبت به دیگری به واسطه اکراه یا شبهه، زنا ثابت نباشد، فرزند فقط از طرف اخیر و اقوامش ارث می‌برد. این حکم در ماده ۱۱۶۷ قانون مدنی نیز آمده که طفل ناشی از زنا ملحق به زانی نمی‌شود.
وصیت: قانونگذار در این مورد سکوت کرده است اما نباید فراموش کرد وصیت امری غیر از وراثت است بنابراین به نفع جنین حاصل از ارتباط نامشروع نیز می‌توان وصیت از جانب اشخاص را ممکن دانست.
تامین ارث حمل
به حکم ماده ۸۷۸ قانون مدنی، برای اینکه سهم‌الارث جنین حفظ شود و حقوق وی ضایع نشود، دو راهکار متصور است:
1- اگر جنین با زنده متولد شدن خود مانع از ارث بردن تمام یا بعضی از ورثه شود، ترکه تا زمان تولد وی تقسیم نخواهد شد. به عنوان مثال اگر بازماندگان متوفی برادر و خواهر او باشند و همسر متوفی باردار باشد، این جنین که فرزند متوفی محسوب می‌شود، در صورت زنده متولد شدن مانع از ارث بردن برادر و خواهر متوفی خواهد شد؛ در چنین موردی تقسیم ترکه تا زمان تولد جنین به تعویق خواهد افتاد.
2- اگر جنین مانع ارث بردن هیچ یک از سایر ورثه نباشد و آنها بخواهند ترکه را تقسیم کنند، باید برای جنین سهمی که مساوی سهم «دو پسر» از همان طبقه باشد، کنار گذارند و بقیه را بین خود تقسیم کنند البته این تقسیم تا زمانی که وضعیت جنین معلوم شود، معتبراست. چنانچه جنین مرده متولد شود، مثل این است که اصلا به نفع او وصیتی نشده است اما اگر حتی برای چند لحظه پس از تولد زنده بماند حقوق به او تعلق می‌گیرد و اگر فوت کند اموال و حقوق او در قالب ارث و وارث یا وراث او منتقل می‌شود.
اداره سهم‌الارث جنین
اداره سهم‌الارث جنین بر عهده ولی یا وصی منصوب از جانب پدر و جد پدری خواهد بود. اگر جنین فاقد ولی یا وصی باشد، دادگاه صالح برای اداره سهم‌الارث او، امین معین می‌کند (ماده ۱۰۳ قانون امور حسبی) البته به استناد ماده ۱۲۰ قانون امور حسبی، سمت امینی که برای حفظ اموال جنین معین شده است، پس از تولد طفل زایل می‌شود.
