گروه حقوقي- معروف‌ترين جرمي که درباره چک مي‌شناسيم، صدور چک بلامحل است؛ با وجود اين، ارتکاب جرايم ديگري نيز با رواج اين برگه کوچک، اما مهم به وجود آمده که يکي از اين جرايم جعل چک است. با دست بردن در سندي که امضا شده است جرم جعل تحقق پيدا مي‌کند.
اين جرم خود مي‌تواند مقدمه‌اي براي ارتکاب برخي ديگر از جرايم مثل کلاهبرداري باشد. در گفت‌وگو با کارشناسان به بررسي جعل در چک و روش‌هاي مبارزه با آن مي‌پردازيم.
روش‌هاي ارتکاب جرم جعل چک
يک وکيل دادگستري با هشدار در مورد افزايش جرايم مربوط به جعل چک توضيح مي‌دهد: معمولا مجرمان براي ارتکاب اعمال مجرمانه، سريع‌ترين و مطمئن‌ترين راه را براي اقدام انتخاب مي‌کنند و به زعم آنان، يکي از آسان‌ترين کارها جعل امضا در اسناد است و از جمله اسنادي که بيشتر در آن جعل انجام مي‌شود، جعل امضا در چک است.
عباس ظهيري خاطرنشان مي‌کند: جعل امضاي چک از دو حال خارج نيست؛يا امضاي صاحب حساب شبيه‌سازي مي‌شود يا اينکه امضايي غير از امضاي صادر‌کننده در چک نقش مي‌بندد. معمولا کسي که امضاي صاحب حساب را بر روي چک شبيه‌سازي مي‌کند يا به عبارت ديگر امضاي صاحب حساب را جعل مي‌کند، از آشنايان صاحب حساب است؛ چون کسي که صاحب حساب را نديده و از نمونه امضاي او بي‌اطلاع است، ناگزير است امضايي غير از امضاي صاحب حساب بر روي چک بزند. اگر جاعل چک را پيدا يا آن را سرقت کرده باشد و از نمونه امضاي شخص صاحب حساب نيز بي‌اطلاع باشد، چک را به نام خود و با امضايي غير از نمونه امضاي موجود در بانک، امضا مي‌کند.
اين کارشناس حقوقي خاطرنشان مي‌کند: اين موضوع مي‌تواند براي شناسايي جاعل مفيد باشد؛ به بيان ديگر مي‌توان گفت که اگر جاعل، امضاي صاحب حساب را شبيه‌سازي کند، اين موضوع حکايت از اين دارد که جاعل صاحب حساب را مي‌شناسد و از نمونه امضاي او با خبر بوده است.
ظهيري تاکيد مي‌کند: جرم جعل از جمله جرايم عليه آسايش عمومي شناسايي و معرفي شده است؛ زيرا موجب سلب اعتماد مردم نسبت به اسناد و نوشته‌هاي خصوصي و عمومي مي‌شود و در نتيجه مخل آسايش عمومي مردم خواهد شد.
جرم جعل
اين مدرس دانشگاه در ادامه به تعريف جرم جعل مي‌پردازد و مي‌گويد: جرم جعل را به قلب متقلبانه حقيقت، به زيان ديگري، به يکي از طرق مذکور در قانون در يک سند يا نوشته يا چيز ديگر تعريف کرده‌اند.
عباس ظهيري ادامه مي‌دهد: مطابق ماده ۵۲۳ قانون مجازات اسلامي بخش تعزيرات، مصاديق عنصر مادي جعل عبارت است از: ساختن نوشته يا سند، ساختن مهر يا امضا، خراشيدن، تراشيدن، قلم بردن، الحاق يا محو يا اثبات يا سياه کردن، تقديم يا تاخير تاريخ سند نسبت به تاريخ حقيقي، الصاق نوشته‌اي به نوشته ديگر، به کار بردن مهر ديگري بدون اجازه صاحب آن به قصد تقلب.
اين وکيل دادگستري اضافه مي‌کند: البته مصاديق مذکور در ماده ۵۲۳ قانون مجازات اسلامي بخش تعزيرات جنبه تمثيلي دارد و دادگاه مي‌تواند اعمال ديگر را نيز به عنوان مصداق عنصر مادي جرم جعل در نظر بگيرد؛ به عنوان مثال جعل اثر انگشت هم مي‌تواند مصداق عنصر مادي جعل محسوب شود.
ظهيري در خصوص اينکه مجازات جرم جعل به چه ميزان است؟ مي‌گويد: ماده ۵۳۶ از قانون تعزيرات براي ارتکاب جعل در اسناد يا نوشته‌هاي غير رسمي مانند چک، مرتکب را علاوه بر جبران خسارت وارده به حبس از شش ماه تا دو سال يا به سه تا دوازده ميليون ريال جزاي نقدي محکوم مي‌کند.
راهکارهاي پيشگيري از جعل چک
جعل امضاي چک در زمان صدور آن قابل تصور است؛ زيرا بعد از صدور چک، فرض جعل امضا قابل تصور نيست و به همين دليل بحث محدود است. اين مدرس دانشگاه در پاسخ به اين موضوع که چگونه مي‌توان از جعل امضاي صاحب حساب بر روي برگ چک جلوگيري کرد؟ يا اينکه چگونه مي‌توان از صدور چک با امضاي جعلي جلوگيري کرد؟ مي‌گويد: راهکار جلوگيري از جعل امضاي چک، جنبه قانوني يا قضايي ندارد.
ظهيري خاطرنشان مي‌کند: به عبارت ديگر در قانوني يا در رويه قضايي راه يا روشي براي جلوگيري از جعل امضا وجود ندارد؛ به همين دليل موضوع بحث، جنبه حقوقي و قضايي ندارد، بلکه پاسخ سوال مذکور بستگي به ميزان تجربه، دقت و مراقبت شخص در حفظ و حراست از دسته چک و نوع و ميزان ارتباط صاحب حساب با افراد ديگر دارد.
اين وکيل دادگستري راهکارهاي متعددي را براي جلوگيري از جعل امضا پيشنهاد مي‌کند و مي‌گويد: يکي از اين راهکار‌ها اين است که شخص امضايي داشته باشد که به سادگي نتوان آن را جعل کرد. البته امضاي شلوغ و پرخطوط هم ممکن است دردسرساز شود؛ از اين جهت که شناسايي اصالت آن بسيار سخت خواهد شد. با اين حال اگر امضاي ساده است بايد در امضا، علامت‌هايي قرار داد که انحصاري بودن امضا را نشان دهد يا بهتر است علاوه بر امضا که شامل خطوطي به شکل‌هاي مختلف است، نام يا نام خانوادگي را نيز جزو امضاء قرار دهيد که نشان‌دهنده دست خط صاحب حساب هم باشد.
راه ديگر اين است که براي امضاي چک، يک امضاي انحصاري داشته باشيد. اين راه موجب مي‌شود که از نمونه امضاي شما افراد کمتري مطلع مي‌شوند. يا اينکه براي صدور و امضاي چک از يک خودکار اختصاصي که مخصوص تحرير و امضاي چک باشد، استفاده شود.
راه ديگر براي جلوگيري از جعل امضا، مي‌تواند اين باشد که،دسته چک و يا برگ چک را در دسترس ديگران قرار ندهيد يا اينکه هميشه همراه خود نداشته باشيد. بعضي افراد عادت دارند که دسته چک و يا حتي يک برگ چک را هميشه همراه دارند و مانند ساير وسايل يا در جيبشان است يا در کيفشان. البته اين موضوع مي‌تواند هم مفيد باشد و هم مضر؛ از اين جهت مفيد است که هميشه دسته چک همراه‌شان است و نگران آن نيستند اما از اين جهت مي‌تواند به ضرر شخص تمام شود که ممکن است سرقت يا مفقود شود که اين موضوع زمينه را براي جعل يا سوءاستفاده از آن را فراهم مي‌سازد. افرادي که سواد ندارند و از اثر انگشت به جاي امضا استفاده مي‌کنند، بهتر است مهري داشته باشند که علاوه بر اثر انگشت، از آن نيز استفاده کنند. راهکارهايي که ارائه شده مي‌تواند کمکي براي جلوگيري از ارتکاب جعل امضا شود؛ البته بايد اذعان کرد که به طور قطع نمي‌تواند از آن جلوگيري کند.
جعل چک مقدمه ساير جرايم
يکي از جرايمي که معمولا با جعل چک همراه مي‌شود، کلاهبرداري است. سوال اين است که اگر کسي همزمان مرتکب جعل و کلاهبرداري با هم شود آيا دو مجازات در انتظار وي خواهد بود؟ مهدي تيماجي، کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم‌شناس، در اين خصوص مي‌گويد: علاوه بر امکان وقوع تعدد معنوي بين جعل مادي و کلاهبرداري، ممکن است بين کلاهبرداري و جعل معنوي نيز تعدد معنوي واقع شود. پس اگر کسي از طريق جا زدن خود به جاي ديگري در دفتر اسناد رسمي حاضر شود و سندي را امضا کند و از اين طريق مال ديگري را ببرد، تعدد تحقق پيدا کرده است و مجازات اشد اعمال مي‌شود. اين کارشناس حقوقي اضافه مي‌کند: نظر ديگري نيز در اين خصوص وجود دارد که بر اساس آن نمي‌توان جرم جعل را حتي در صورتي که مقدمه جرم کلاهبرداري باشد و در راستاي کلاهبرداري واقع شود، با جرم کلاهبرداري در فعل واحد قابل تصور دانست.
وي مورد ديگري را که درباره جرم جعل قابل بررسي مي‌داند، تعدد جرم کلاهبرداري و استفاده از سند مجعول است. تيماجي توضيح مي‌دهد: با در نظر گرفتن شرايط لازم براي تحقق تعدد معنوي و ارکان تشکيل‌دهنده جرم کلاهبرداري، پذيرش وقوع همزمان جرايم استفاده از سند مجعول و کلاهبرداري در قالب فعل واحد و در نتيجه تحقق تعدد معنوي در اين مورد، غيرقابل قبول است؛ زيرا يکي از شروط تحقق تعدد معنوي وقوع فعل واحد است؛ در حالي که کلاهبرداري از مصاديق بارز جرم مرکب است و تحقق دو فعل و عمل متفاوت، يعني توسل به وسايل متقلبانه (فعل اول) و بردن و به دست آوردن مال ديگري (فعل دوم)، براي وقوع تام آن ضروري است. وي تاکيد مي‌کند: تصور جمع اين دو فعل و عمل در فعل واحد، با توجه به نوع افعال، غيرممکن است.
بنابراين روشن است که جرايم مربوط به چک تنها به صدور چک بلامحل محدود نمي‌شود، جعل چک نيز از جرايمي است که درباره چک ارتکاب پيدا مي‌کند که براي پيشگيري از وقوع اين جرم پيش‌بيني اقدامات دورانديشانه مثل اعمال مشخصات مميزه در امضا مي‌تواند موثر باشد.
منبع :روزنامه حمايت – شنبه – 9/6/1392
