با توجه به رشد و توسعه تجارت خارجی و ایجاد زمینه رقابت بین بازرگانان و نیز لزوم توسعه سطح اشتغال، مقوله حق‌العمل‌کاری در گمرک و تبیین ویژگی‌های کلی آن و تشریح اهداف، اهمیت، مزایا، موانع، شرایط و شیوه‌های حق‌العمل‌کاری لازم به نظر می‌رسد. اهمیت این موضوع به حدی است که در آیین‌نامه اجرایی قانون امور گمرکی مصوب 1350 مواد 376 تا 387 بدان اختصاص یافته است و در چارچوب قانونی صدور کارت حق‌العمل‌کاری، تمدید آن و استمرار کار حق‌العمل‌کار از وظایف و اختیارات گمرک به شمار می‌رود.
تعریف حق‌العمل‌کار
«حق‌العمل» در لغت به معنی مزد کار، کارمزد و پولی است که بابت فروش کالایی از صاحب کالا دریافت می‌شود. در اصطلاح نیز «حق‌العمل‌کار» کسی است که به دستور دیگری معاملاتی انجام می‌دهد و در مقابل آن، اجرت دریافت می‌کند.
حق‌العمل‌کاری نوعی وکالت در امور تجاری است، اما اگرحق‌العمل‌کار به نام خود کاری انجام دهد، عنوان وکالت بر او اطلاق نمی‌شود و می‌توان آن را مصداق «نیابت» دانست، زیرا نیابت مفهومی عام‌تر و وسیع‌تر از وکالت دارد. این تعریف در ماده 357 قانون تجارت آمده است.
کارهایی که انجام می‌دهد
طبق ماده 357 قانون تجارت، حق‌العمل‌کار کسی است که به اسم خود ولی به حساب دیگری (آمر) معاملاتی می‌کند و در مقابل حق‌العملی می‌گیرد. باید توجه داشت که حق‌العمل‌کاری با نمایندگی و وکالت تفاوت زیادی دارد، زیرا در نمایندگی عادی یا وکالت، نماینده یا وکیل به نام آمر یا موکل خود عمل می‌کند، در صورتی که حق‌العمل‌کار اغلب نام آمر خود را کتمان می‌کند و حتی طرف معامله حق‌العمل‌کار نمی‌داند معامله برای کیست، بلکه فقط حق‌العمل‌کار را در مقابل خود می‌شناسد.
حق‌العمل‌کاری عملی است تجارتی و بند 3 ماده 2 قانون تجارت هر قسم حق‌العمل‌کاری را جزء معاملات تجارتی نام برده است. قانون تجارت هیچ‌گونه شرطی برای مبادرت به حق‌العمل‌کاری در نظر نگرفته است و هر کسی که اهلیت تاجر بودن را دارا باشد، می‌تواند به حق‌العمل‌کاری مبادرت کند. علاوه بر این، هیچ‌گونه پروانه یا اجازه مخصوصی برای اشتغال به حق‌العمل‌کاری لازم نیست.
او دلال است؟
حق‌العمل‌کار همانند دلال واسطه در معاملات است، با این تفاوت که دلال جز معرفی طرفین معامله به یکدیگر وظیفه‌ای ندارد و جز با اجازه مخصوص نمی‌تواند نمایندگی یکی از طرفین را عهده‌دار شود، اما حق‌العمل‌کار خود طرف معامله بوده و علاوه بر آن که در مقابل طرف معامله مسئول انجام تعهداتی است که به نام خود تقبل کرده، در مقابل آمر نیز مسئول است که حاصل معامله را به او واگذار کند.
بنابراین، حق‌العمل‌کار ۲ تعهد مستقیم دارد: یکی در مقابل طرف معامله که صرف‌نظر از این که آمر، معامله را قبول کند یا خیر، مسئول انجام تعهداتی است که تقبل کرده و دیگری در مقابل آمر که باید انجام معامله را به اطلاع او برساند و حاصل معامله را در اختیار او بگذارد. البته باید در نظر داشت که اگر حق‌العمل‌کار حسن انجام معامله را ضمانت نکرده و کوتاهی هم نکرده باشد، مسئول اجرانشدن معامله از جانب طرف معامله نخواهد بود.
وظایف حق‌العمل‌کار
انجام دستورات آمر
انجام معامله به نام خود
ذی‌نفع نبودن در معامله
وکالت از طرف آمر و رعایت امانت.
اگر می‌خواهید حق‌العمل‌کار گمرک شوید
هیچ شخصی به عنوان حق‌العمل‌کار در گمرک پذیرفته نمی‌شود، مگر اینکه پروانه مخصوص این شغل را از اداره کل گمرک گرفته باشد. پروانه حق‌العمل‌کاری در گمرک به اشخاصی داده می‌شود که دارای کارت بازرگانی و حائز شرایطی باشند. این شرایط عبارت‌اند از:
تابعیت ایران
داشتن حداقل ۲۵ سال سن
نداشتن محکومیت به جرم و جنایت و عدم سابقه قاچاق در گمرک به گواهی کتبی مقامات مربوط
حداقل داشتن دیپلم دبیرستان. دارندگان مدارک تحصیلی بالاتر در شرایط مساوی حق تقدم خواهند داشت.
کارمند دولت نباشد
پذیرفته شدن در امتحان قانون امور گمرکی و آیین‌نامه آن که از طرف گمرک هر سال یک‌بار به عمل خواهد آمد.
مدت اعتبار و تمدید کارت حق‌العمل‌کاری
طبق ماده 380 آیین‌نامه اجرایی، مدت اعتبار پروانه حق‌العمل‌کاری فقط یک سال از تاریخ صدور آن است. درصورتی که دارنده پروانه مایل به ادامه حق‌العمل‌کاری در گمرک باشد، باید قبل از انقضای مدت و با پرداخت بهای تمبر پروانه و تسلیم دفتر مخصوص حق‌العمل‌کاری موضوع ماده 383 این آیین‌نامه درخواست تمدید آن را از گمرکی که پروانه را گرفته است بکند.
رئیس گمرک محل در صورتی که تخلفی که مستلزم محرومیت دائم یا موقت از شغل حق‌العمل‌کاری باشد از متقاضی ندیده باشد و ادامه شغل او را صلاح بداند، می‌تواند با ملاحظه دفتر حق‌العمل‌کاری سال قبل و پلمب و امضای دفتر حق‌العمل‌کاری سال بعد تا یک سال دیگر پروانه را تمدید کند، البته حق‌العمل‌کار باید سابقه ترخیص سالانه حداقل ۱۰۰ اظهارنامه در گمرک‌خانه‌های درجه یک، یا ۵۰ اظهارنامه در گمرک‌خانه‌های درجه 2 یا 25 اظهارنامه در گمرک‌خانه‌های درجه 3 داشته باشد.
تخلفات حق‌العمل‌کاران و مجازات آنها
هرگاه حق‌العمل‌کار در ضمن اشتغال به شغل حق‌العمل‌کاری در گمرک عمدا اظهارنامه خلاف واقع تنظیم یا اقدامی بر خلاف قانون و آیین‌نامه گمرکی مرتکب شود که متضمن زیان مالی دولت باشد، تخلف او به پیشنهاد گمرک در کمیسیونی مرکب از نمایندگان وزارت اقتصاد و اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران و اداره کل گمرک جمهوری اسلامی ایران رسیدگی و در صورت ثبوت تخلف طبق رأی قطعی کمیسیون مزبور پروانه حق‌العمل‌کار متخلف به صورت موقت یا دائم باطل خواهد شد.
چنانچه حق‌العمل‌کار در ارتکاب قاچاق گمرکی دخالت داشته باشد، علاوه بر اجرای مقررات بالا، مشمول مقررات مرتکبان قاچاق نیز خواهد بود. هرگاه حق‌العمل‌کار متخلف از اشخاص حقوقی باشد، مقررات این ماده هم شامل شخص حقوقی مزبور و هم شامل کسانی می‌شود که در آن شخصیت حقوقی دارای حق امضا بوده و اظهارنامه خلاف را امضا کرده یا در آن اقدام خلاف مداخله داشته‌اند.
اگر حق‌العمل‌کار مزبور از اشخاص حقیقی باشد، در مدت ممنوعیت نمی‌تواند به عنوان شخصی که دارای امضا در یک شخصیت حقوقی حق‌العمل‌کاری است، در امور حق‌العمل‌کاری گمرکی مداخله کند.
محسن نامی
