دخالت اسباب متعدد در وقوع جرم

متن پرسش :
در شرکت در قتل عمد ملاک ما به شرکت این است که نتیجه ی مجرمانه مانند قتل مستند به عمل همه ی افراد باشد “خواه در یک زمان خواه در زمان های مختلف”، یعنی زمانی هم که اسباب متعدد درطول هم قرار دارند ملاک و ضابطه ی ما سبب عامد مقدم در تاثیر نیست و همه را به مجازات فاعل مستقیم محکوم می نماییم.پس لطفا این نکته را برای من ذکر نمایید که:

1. هنگامی که اسباب متعدد در وقوع جرمی دخیل هستند کی شریک هستند و کی سبب مقدم در تاثیر مسئول می باشد؟

2.در مورد جرائم غیر عمدی هنگامی که آقای” الف ” بی مبالاتی می کند و آقای “ب” بی احتیاطی و خانم ” ج” مرتکب عدم رعایت نظامات دولتی می شود این جا در اجتماع سبب و مباشر ما مباشر یعنی شخص بی احتیاط را مسئول بدانیم یا اینکه سئوال خود را بدین شکل مطرح نمایم که در اسباب متعدد در جرائم غیر عمدی همه باید مرتکب یک خطای کیفری بشوند تا شریک باشند و یا اینکه حتی اگر خطاهای کیفری متعددی را مرتکب شوند باز هم شریک هستند؟ 1. هنگامی که اسباب متعدد در وقوع جرمی دخیل هستند کی شریک هستند و کی سبب مقدم در تاثیر مسئول می باشد؟ 2.در مورد جرائم غیر عمدی هنگامی که آقای” الف ” بی مبالاتی می کند و آقای “ب” بی احتیاطی و خانم ” ج” مرتکب عدم رعایت نظامات دولتی می شود این جا در اجتماع سبب و مباشر ما مباشر یعنی شخص بی احتیاط را مسئول بدانیم یا اینکه سوال خود را بدین شکل مطرح نمایم که در اسباب متعدد در جرائم غیر عمدی همه باید مرتکب یک خطای کیفری بشوند تا شریک باشند و یا اینکه حتی اگر خطاهای کیفری متعددی را مرتکب شوند باز هم شریک هستند؟

متن پاسخ :
پاسخ : نحوه مداخله عامل در وقوع جرم ( بطور کلی 5 حالت قابل تصور است ) تعریف مباشر : مقصود از عنوان مباشر اعم از این است كه فعل بدون استفاده از وسیله و ابزار از فاعل صادر شود، مانند: خفه كردن با دست و یا زدن با دست و یا اینكه قتل با استفاده از وسیله اى صورت گیرد، مانند: تیراندازى و همانند آن و یا اینكه بدون تاویل (توجیه) از نظر عرف به او نسبت داده شود، مانند: انداختن در آتش و غیر از این موارد از وسایطى كه نسبت قتل با وجود آن صادق است.

از این عبارت استفاده مى شود كه ملاك و معیار در عنوان مباشر، صدق عرفى نسبت كار به فاعل مباشر است، اعم از اینكه با وسیله باشد و یا نباشد. ( موضوع ماده 317 ق.م.ا ) تعریف سبب : تسبیب عبارت است از هر فعلى كه تلف به سبب آن حاصل گردد، مانند : كندن چاه و افتادن کسی در آن . از این تعریف استفاده مى شود كه مقصود از سبب در این بحث سبب فلسفى نیست كه از وجودش وجود مسبب لازم آید بلكه سبب در اینجا بدین معناست كه تنها از نبود آن نبود مسبب لازم مى آید.(موضوع ماده 318 ق.م.ا ) منظور از عرضی بودن : این است که تاثیر عامل دوم متوقف بر تاثیر عامل اول نباشد مانند اینکه اولی با چاقو بزند ، سپس دومی با سنگ به سر مجنی علیه ضربه وارد کند.اگر قتل ناشی از هر دو ضربه باشد هر دو قصاص خواهند شد.

مگر اینه قتل مستند به عمل یکی باشد که در این صورت مثال از بحث عرضی بودن خارج است چون عمل یکی ایراد جراحت است و عمل دیگری قتل. منظور از طولی بودن : این است که تاثیر عامل دوم متوقف بر تاثیر عامل اول باشد مانند اینکه اولی سنگ گذارد ، دومی چاهی بکند و سومی داخل چاه کاردی نصب کند . در این مثال افتادن مجنی علیه به چاه منوط به برخورد او با سنگ است و فرو رفتن چاقو در بدن او منوط به افتادن مجنی علیه در چاه است. اما احکام حالت های مختلف : ممكن است یك جنایت، تنها به وسیله یك مباشر ارتكاب شود یا با یك سبب تحقّق پذیرد و یا به وسیله چند نفر انجام گیرد.

به طور كلّى با وقوع جنایت، پنج حالت ممكن است پیش آید. 1. جنایتى كه تنها با «یك مباشر» به وجود مى‏آید؛ مانند قتل و صدمات بدنىِ عمدى كه كیفر مرتكب، خارج از مواد استثنایى قصاص است. 2. جنایتى كه تنها با «یك سبب» به وجود آید؛ مانند آنكه كسى چاهى(سبب) بكند و كسى در آن بیفتد و آسیب ببیند (ماده 318 ق.م.ا.). 3. جنایتى كه با سبب و مباشر محقّق گردد: در صورت اجتماع مباشر و سبب در جنایت، مباشر ضامن است؛ مگر اینكه سبب، اقوى از مباشر باشد (ماده 363 ق.م.ا.). با احراز رابطه علّیت میان خطاى جزایى شخص و صدمه واردشده، مى‏توان گفت در صورتى كه خطاى جزایى شخص در پیدایش صدمه، شرط لازم و كافى براى وقوع نتیجه مجرمانه باشد، مسئولیت كیفرى با شخص مسبّب است، نه مباشر.

سبب در موارد زیر اقوى از مباشر است: الف) وقتى مباشر «موجود جامد» است؛ مثل كسى كه در ملك خود آتش روشن كند، به نحوى كه آتش عادتا سرایت كند (مواد 252، 254 و 255 ق.م.ا.). ب) وقتى مباشر جرم «حیوان» باشد؛ مثل خارج كردن مال از حرز توسط حیوان (تبصره 2 مادّه 198) و حمله حیوان، در صورتى كه صاحب آن، خطر حمله و آسیب رساندن آن را بداند (مادّه 257 ق.م.ا.).(5) ج) وقتى مباشر از «افراد فاقد مسئولیت» از قبیل صغار و مجانین باشد (تبصره 2 مادّه 198 ناظر به خارج كردن مال توسط صغیر از حرز یا تبصره مادّه 211 ق.م.ا. در مورد اكراه در قتل).(6) د) وقتى جرح منتهى به آخرین رمق حیات در مجروح توسط جانى و پایان دادن به حیات وى توسط دیگرى باشد، جانىِ سبب، اقوى از مباشر و مستوجب قصاص است و دومى دیه جنایت بر مرده را مى‏پردازد.

4. جنایتى كه با چند مباشر ارتكاب شود؛ مثل شركت در قتل عمد (موضوع مواد 212 تا 215 ق.م.ا.) 5 . جنایتى كه با چند سبب تحقّق مى‏پذیرد. توضیحات بیشتر : الف) عامل واحد 1ـ مباشر واحد ( مسئولیت متوجه مباشر است ) 2ـ سبب واحد (مسئولیت متوجه سبب است ) ب) تعدد عاملین 3ـ جمع مباشر و سبب 3-1- در عرض هم 3-2- در طول هم مباشر ضامن است مگر اینکه سبب اقوی باشد به شرح فوق .(ماده 363 ق.م.ا ) 4ـ اسباب متعدد 4-1- در طول هم در حالت اجتماعِ اسباب به صورت طولی برای حصول تلف ، در فقه اسلامی آرای مختلفی مطرح شده است ، از جمله ضمان سببِ مقدّم در تأثیر، که نظر مشهور فقهای امامی نیز همین است ، اشتراک در ضمان به طور مساوی ، اشتراک نسبی ، ضمان سببِ قویتر ،ضمان سببِ مقدّم در وجود.

قانون مجازات اسلامی در ماده 364 نظریه ضمان سببِ مقدّم در تأثیر را قبول کرده است . 4-2- در عرض هم ( شرکت اسباب در وقوع جرم ) اگر مسبّبان مشترکاً موجب خسارت شوند، همگی به اندازة مساوی ضامن خواهند بود (موسوی بجنوردی ، ج 2، ص 49؛ امام خمینی ، ج 2، ص 193) قانون مجازات اسلامی در ماده 365 این نظریه را قبول کرده است . 5ـ مباشرین متعدد – در عرض هم – ( شرکت در وقوع جرم) ( موضوع مواد 212 تا 215 ق.م.ا. ) در خصوص جرایم غیرعمدی نیز مطالب فوق صادق است و تفاوتی در موضوع وجود ندارد الا در مجازات.

در ضمن طبق تبصره ماده 336 تقصیر اعم است از بی احتیاطی ، بی مبالاتی ، عدم رعایت نظامات دولتی و … بر این اساس عباراتی چون بی احتیاطی ، بی مبالاتی ، عدم رعایت نظامات دولتی و … وصف تقصیر می باشند .لذا ممکن است وصف تقصیر در عاملین متعدد متفاوت باشد اما در اصل موضوع یعنی تقصیر مشترک می باشند . بدین جهت چنین امری در کاهش یا افزایش مسئولیت اسباب تاثیرگذار نخواهد بود . دقت بفرمایید که شرکت در جرم ( توسط مباشرین متعدد یا اسباب متعدد عمدی یا غیر عمدی ) زمانی تحقق می پذیرد که عاملین در عرض هم باشند نه در طول هم .(برگرفته از وبلاگ حقوقی انصاف- دکترجاهد)