جايگاه «بیمه» در نظام حقوقی ايران…
در تمامی کشورها و همچنین در ایران، بیمه بخش قابل توجهی از فعالیت‌های اقتصادی، صنعتی، کشاورزی، هوانوردی و دریانوردی را به خود اختصاص داده و بدون پوشش بیمه مناسب، شکل‌گیری حرکت اقتصادی غیرممکن است. با وجود وسعت و اهمیت قراردادهای کلان اقتصادی و صنعتی و فعالیت‌های بیمه‌ای در ایران، متأسفانه توجه کمی به حقوق بیمه شده و بسیاری از احکام و قواعد حقوقی در این زمینه مبهم است.
از آنجا که زندگی و سلامت و دارایی و اموال افراد همراه در معرض حوادث و بلایای طبیعی قرار داشته و دارد، ترس از تحمیل هزینه سنگین ناشی از این‌گونه خسارات و حوادث، انسان‌ها را به مقابله و تمهید راه‌های پیشگیری و جبران خسارات احتمالی فراخوانده و در طول حیات بشر، متناسب با نحوه زندگی و ساختار اجتماعی، وسایل و ابزار مختلفی در این زمینه به کار گرفته شده است. انتساب واژه «بیمه» در زبان فارسی نیز متوجه بیم از حادثه و خسارت بوده است.
بيمه چيست؟
بیمه را از دو دیدگاه می‌توان تعریف کرد: حقوقی و عملیاتی (تاکتیکی). از منظر حقوقی، بیمه عقدی است که به موجب آن، یک طرف تعهد می‌کند در ازای پرداخت وجه یا وجوهی از طرف دیگر، در صورت وقوع یا بروز حادثه، خسارت واردشده به او را جبران کند یا مبلغ معینی را بپردازد. متعهد را «بیمه‌گر» می‌نامند و طرف تعهد را «بیمه‌گذار». همچنین وجهی که بیمه‌گذار می‌پردازد «حق بیمه» و آنچه بیمه می‌شود «موضوع بیمه» خوانده می‌شود. اما از دیدگاه عملیاتی، بیمه عملیاتی است که در آن بیمه‌گر افرادی (بیمه‌گذاران) را که در معرض حادثه یا خطر (ریسک) خاصی قرار دارند، سازماندهی می‌کند و از محل مبالغی که از جمع حق بیمه‌های دریافتی فراهم شده است، از بیمه‌گذارانی که این حادثه عملاً برای آنها تحقق می‌یابد، رفع خسارت می‌کند. پیش‌بینی تعداد حوادثی که عملاً واقع می‌شوند به نسبت ریسک تضمین‌شده، به وسیله حساب احتمالات صورت می‌پذیرد. این کار جز با تکیه بر آمار حوادث واقع‌شده قبلی عملی نیست. این محاسبات ریاضی را متخصصان علم آمار و احتمالات بر اساس فرمول‌هایی خاص انجام می‌دهند.
انوع بیمه
بیمه تنوع بسیاری دارد و ریسک‌های بسیاری را تحت پوشش قرار می‌دهد، به طوری که امروزه کمتر خطر و تهدیدی را می‌توان یافت که از شمول بیمه خارج باشد. قراردادهای بیمه بر اساس طبیعت تعهدات قراردادی بیمه‌گر و بیمه‌گذار، به بیمه خسارت و بیمه اشخاص تقسیم می‌شوند. در بیمه‌های خسارات، تعهدات بیمه‌گر، بسته به خسارات واردشده در حادثه، متفاوت خواهد بود. در واقع، هدف بیمه خسارت، حفظ سقف دارایی بیمه‌گذار است و اگر این دارایی از نظر صدمه به اموال بیمه‌گذار یا افزایش بدهی او به خاطر مسئولیت‌اش در مقابل ثالث، کاهش یابد، بیمه‌گر مکلف است کاهش دارایی را ترسیم کند. در مقابل، بیمه‌های اشخاص ارتباطی به میزان دارایی بیمه‌گذار و کسر دارایی در پی بروز خطر موضوع بیمه ندارد و بیمه‌گر متعهد می‌شود در صورت بروز حادثه، مبلغی مشخص را به بیمه‌گذار ذی‌نفع بیمه بپردازد.
بیمه خسارات بر اصل جبران خسارات استوار است. مطابق این اصل ذی‌نفع بیمه در هیچ موردی نمی‌تواند بیش از خسارات واردشده مبلغی دریافت کند. بنابراین، بیمه موجب افزایش دارایی نمی‌شود. این بیمه تضمین‌کننده سطح دارایی به واسطه ترمیم کسر دارایی مثبت و پرداخت‌ها به ازای افزایش دارایی منفی بیمه‌گذار است که به دو بخش بیمه اموال و بیمه مسئولیت تقسیم می‌شود.
بیمه اموال و مسئولیت
هدف بیمه اموال جبران خساراتی است که بیمه‌گذار مستقیماً از لطمه به اموال و دارایی خود تحمل می‌کند، مانند بیمه بدنه اتومبیل، قطار، هواپیما و کشتی، بیمه حمل و نقل کالا بو بیمه آتش سوزی و بلایای طبیعی. بیمه اموار مسئولیت مدنی بیمه‌گذار در قبال اشخاص ثالث را پوشش می‌دهد. در واقع، این بیمه بدهی‌ای را که در پی ایراد خسارت به غیر بر دوش بیمه‌گذار گذاشته می‌شود، تأمین می‌کند.
در این مورد، بیمه کاهش دارایی را که از ایجاد دِین حاصل شده است، جبران می‌کند. به همین دلیل، به بیمه مسئولیت، عنوان «بیمه بدهی» یا «بیمه دارایی منفی» نیز داده‌اند. اما در بیمه مسئولیت، سه طرف درگیر مسائل بیمه می‌شوند: بیمه‌گر، بیمه‌گذار و زیان‌دیده از حادثه. این بیمه نیز انواع بسیاری دارد. از آن جمله است: بیمه مسئولیت اتومبیل (بیمه شخص ثالث)، هواپیما و کشتی.
مرسوم‌ترین نوع بیمه
تردیدی نیست که معروف‌ترین و پرکاربردترین نوع بیمه، انواعی است که به اشخاص و تمامیت جسمانی آنها مربوط می‌شود. موضوع بیمه اشخاص تمامیت جسمانی بیمه‌گذار است.
زندگی، مرگ، خسارات جانی، بیماری و زایمان از انواع این بیمه‌ها هستند. در صورت تحقق هر یک از خطرات موضوع بیمه، بیمه‌گر موظف است مبلغ مشخصی را که در قرارداد تعیین شده، فارغ از میزان خسارت یا آنچه در نظام حقوقی معادل جبران خسارت وارده در نظر گرفته شده است، به ذی‌نفع بیمه پرداخت کند. به همین دلیل، عده‌ای به جای «بیمه اشخاص»، از اصطلاح «بیمه سرمایه» در این باره استفاده می‌کنند. بیمه عمر، بیمه خسارات جانی و بیمه تکمیلی درمانی از رشته‌های عمده بیمه اشخاص است. در بیمه عمر، تعهدات بیمه‌گر وابسته به طول حیات بیمه‌گذار است. در بیمه خسارات جانی، بیمه‌گر مکلف است مبلغ مشخصی را در پی تسهیل خسارت جانی به بیمه‌گذار بپردازد. بیمه تکمیلی درمانی هم تکمیل‌کننده بیمه‌های اجتماعی در پرداخت هزینه‌های درمان است.
کارایی بیمه
نقش و کارایی اصلی بیمه ایجاد تأمین مالی است. این تأمین به نوبه خود منشأ آثار روانی و اقتصادی گوناگون است. بیمه‌گذار با توسل به بیمه، در صدد است که امور خود را از پیش محاسبه و تحت کنترل درآورد و به جای آنکه منتظر بازی سرنوشت و پیشامدهای ناگوار شود، از قبل تمهیدات لازم را بیندیشد و با اتفاقات غیرمترقبه مقابله کند. نیاز به تأمین به خصوص برای فعالان اقتصادی، صنعتی و کشاورزی و امثال آنها و نیز خدمات‌دهندگان نقش مهمی دارد.
با افزایش روزافزون حوادث و ترس از دست دادن سرمایه و اموال با تحمل بار مسئولیت، دیگر انجام دادن فعالیت‌های اقتصادی مفید و مؤثر بدون وجود تأمین مناسب امکان‌پذیر نیست. بیمه منافع اجتماعی دیگری نیز دارد. رشد بیمه موجب تحولاتی عمده در نظام حقوق اجتماعی، حقوق کار و حقوق مسئولیت مدنی شده است. بیمه می‌تواند شرایطی را به بیمه‌گذاران تحمیل کند که موجب ایمنی بیشتر در محیط کار و تولید کالاهای مطمئن‌تر شود.
نویسنده: بهزاد مقیمی فرد
