طبق قانون، هر کس بخواهد از وکیل در دعاوی دادگستری استفاده کند باید به یکی از وکلای دادگستری مراجعه کند. یعنی یک نوشته عادی بین دو نفر تحت عنوان وکالت نمی‌تواند صلاحیتی برای حضور در محاکم دادگستری باشد زیرا این موضوع یک امر تخصصی است و باید توسط متخصص آن انجام شود. اما همین قانون خشک در یک مورد اجازه داده است که از افرادی غیر از وکلای دادگستری به عنوان وکیل استفاده شود.
وکالت اتفاقی یعنی چه؟
وکالت مرسوم در دادگاه‌ها تحت عنوان وکالت دادگستری شناخته می‌شود؛ علاوه بر چنین وکالتی، از نظر قانون یک نوع وکالت موقتی تحت عنوان وکالت اتفاقی وجود دارد. توجیه به وجود آمدن چنین نوعی از وکالت، جلوگیری از تضییع حقوق افراد است. البته فرد متقاضی وکالت اتفاقی باید دارای شرایطی نظیر داشتن معلومات کافی حقوقی باشد. در ضمن وی تنها درباره بستگان، آن هم حداکثر سه بار در سال حق وکالت کردن به‌طور موقتی را دارد. خواهان وکالت فوق باید درخواست کتبی خود را همراه با مدارک قانونی به کانون وکلای دادگستری بدهد و روی آن تمبر ده هزار ریالی باطل کند.
اصولا وکالت اتفاقی به این معناست که شخصی بدون دارا بودن پروانه وکالت دادگستری، به صورت استثنایی و محدود از حق خویشاوندان خود به شرط داشتن میزانی دانش حقوقی در دادگاه‌ها دفاع کند.
فلسفه وکالت اتفاقی
اساسا طرح دعوا در دادگستری یا دفاع از حق مستلزم دارا بودن یک دانش حقوقي مناسب است. به علاوه وکالت در دادگاه‌ها یک فن کاربردی محسوب می‌شود. به این ترتیب شخص باید با تمرین و کسب تجربه در دادگاه‌ها برخوردار از چنین مهارتی شود. فقدان علم حقوقی در این رابطه و نیز نبود چنین مهارتی باعث خواهد شد که حق شخص در دادگستری مورد تضییع قرار گیرد یا دست‌کم با کندی مواجه شود یا به میزان کمتری قابل مطالبه در دادگاه باشد.
به این ترتیب وجود وکلای متخصص و کارکشته برای دفاع از حقوق افراد در دادگستری امری حیاتی به حساب می‌آید. اما در کنار این موضوع، برای همه افراد جامعه امکان اخذ یک وکیل دادگستری از نظر مادی میسر نیست زیرا اخذ وکیل دادگستری بسته به نوع دعوای به وجود‌آمده، مستلزم پرداخت مبلغی به عنوان حق‌الوکاله است. البته اصل 35 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به موضوع دسترسی آسان به وکیل برای جلوگیری از تضییع حقوق افراد توجه شایانی داشته است؛ به موجب اصل اخیر: «در همه دادگاه‌ها طرفين دعوا حق دارند تا براي خود وکيل انتخاب کنند و اگر توانايي وکيل را نداشته باشند، بايد براي آنها امکانات تعيين وکيل فراهم شود».
بنابراین قانون پیش‌بینی کرده است که تحت شرایطی اگر مردم جامعه توانایی اخذ وکیل يا پرداخت حق وکالت آنها را نداشته باشند، برای آنها وکیل دادگستری تعیین کنند. در این صورت به چنین وکیل دادگستری، وکیل معاضدتی گفته می‌شود. با این حال دسترسی هر چه بیشتر افراد جامعه به افراد کاردان غیر از وکلای دادگستری برای دفاع از حق خود ایجاب می‌کند تا وکالت اتفاقی نیز در نظام قضایی وجود داشته باشد.
شرایط وکیل اتفاقی
طبق اصل و قاعده اولیه برابر با قانون ایران غير از وکلاي دادگستری دارای مجوز وکالت، هيچ شخصی نمي‌تواند در جلسه‌هاي دادگاه‌ها برای وکالت کردن یا دفاع از حقوق افراد حاضر شود، مگر به‌طور اتفاقي و آن هم به صورت محدود. برای بررسی شرایط لازم وکالت اتفاقی یک شخص ابتدا باید به مستند قانونی این موضوع اشاره کرد.
در این رابطه ماده ۲ قانون وکالت مصوب سال ۱۳۱۵ مقرر کرده است: «اشخاصی که واجد معلومات کافی برای وکالت باشند، ولی شغل آنها وکالت در دادگستری نباشد، در صورتی که بخواهند برای اقربای سببی یا نسبی خود تا درجه دوم از طبقه سوم وکالت کنند، ممکن است به آنها در سال سه نوبت جواز وکالت اتفاقی داده شود».
به این ترتیب اولا شخص متقاضی وکالت اتفاقی باید دارای دانش حقوقی کافی باشد. ثانیا وکیل دادگستری نباشد. ثالثا تنها برای بستگان خود به ترتیبی که در ماده فوق بیان شده است، می‌تواند وکالت اتفاقی انجام دهد. رابعا خواهان وکالت اتفاقی تنها سه بار در سال می‌تواند این کار را انجام دهد. در ضمن براي انجام وکالت موقتی نياز به صدور مجوز است. به این ترتیب متقاضي وکالت مذکور بايد درخواست خود را به‌طور کتبي در دفتر کانون وکلای دادگستری ثبت کند.
تشریفات و مدارک لازم
قانونا متقاضی وکالت اتفاقی باید درخواست کتبی خود را به‌طور کامل ارایه کند. همچنین میزان تحصیلات، تجربیات و سایر جهات و دلایل احتمالی موثر در قضیه، مشخصات کامل و نشانی موکل یا موکلان موردنظر و درجه قرابت آنان و نیز مشخصات موضوعی را که متقاضی قرار است، طرح کند یا عهده‌دار دفاع از آن شود، به کانون وکلا اعلام کرده و مدارک مورد استناد را پیوست کند.
لازم به ذکر است که شخص فوق باید به همراه درخواست صدور جواز وکالت اتفاقی، فتوکپی مدارک زیر را نیز به‌کانون وکلا بدهد:
فتوکپی شناسنامه و آخرین مدرک تحصیلی و دو قطعه عکس.
فتوکپی شناسنامه موکل یا موکلان و مدارک اثبات‌کننده قرابت.
اصل درخواست موکل به عنوان کانون وکلا (به شرح فرم تهیه‌شده) که امضای موکل توسط کانون و یا یکی از دفاتر اسناد رسمی گواهی شده باشد.
اخطاریه یا گواهی مرجع قضایی در مورد مشخصات پرونده و وقت رسیدگی آن نسبت به دعاوی طرح‌شده.
فتوکپی کارت پایان خدمت یا معافیت دایم برای متقاضیانی که مشمول خدمت نظام وظیفه هستند.
در ضمن مدارک اخیر به هیچ صورتی قابل باز پس‌گیری نیستند. نکته مهم در مورد وکالت اتفاقی این است که شخص متقاضی وکالت موقتی باید برای هر مورد وکالت اتفاقی خود، درخواست جداگانه‌ای همراه با ضمایم کامل فوق تهیه و تسلیم کانون وکلا کند. همین‌طور این قاعده در مورد پرونده‌هایی که از دو یا چند دعوای مرتبط به هم تشکیل شده باشد نیز رعایت خواهد شد، مگر ای‌که به تشخیص کانون وکلای دادگستری تکرار اصل تقاضا یا مدارک و مستندات و اطلاعات ضروری نباشد.
در ضمن کانون وکلای دادگستری می‌تواند از متقاضیان جواز وکالت اتفاقی پس از احراز شرایط، اختباری به منظور بررسی توان عملی و تجربی دفاع از دعوای اعلام‌شده به عمل آورد و صدور جواز وکالت منوط به موفقیت متقاضی در اختبار به تشخیص کانون وکلا است.
در نهایت اینکه برای صدور جواز وکالت اتفاقی یا تمدید آن، تنها مبلغ ده هزار ریال به موجب قانون وصول برخی از درآمدهای دولت و مصرف آن در موارد معین مصوب سال ۱۳۷۳ مجلس شورای اسلامی باید تمبر الصاق و ابطال شود. مبلغ مذکور نیز به هیچ صورتی به متقاضی وکالت اتفاقی فوق پس داده نخواهد شد.
