در پی وقوع جرم و برهم خوردن نظم جامعه ممکن است به اشخاصی نیز مستقیما خسارت وارد کند. متضرر از جرم پس از آنکه در مقام شاکی خصوصی شکایت خود را در مرجع قضایی ( دادسرا یا دادگاه) طرح کرد حق دارد برای جبران خسارت و صدماتی که مستقیما به واسطه ارتکاب جرم به او وارد شده از مقام قضایی درخواست جبران خسارت کند. اما این امر دارای شرایط و تشریفاتی است که در این بروشور به آن می پردازیم.
برابر قانون پس از آنکه متهم در دادسرا تحت تعقیب قرار گرفت شاکی می تواند اصل یا رونوشت تمامی دلایل و مدارک خود را جهت پیوست به پرونده به قاضی دادسرا تقدیم کند و نیز می تواند تا قبل از اعلام ختم دادرسی توسط دادگاه به مرجع مزبور تسلیم کند.
فرض کنیم شخصی مرتکب جرم تخریب شیشه اتومبیل آقای ج می شود، در این پرونده آقای ج از متهم به عنوان ارتکاب بزه تخریب شکایت میکند و دادسرا نیز متهم را تعقیب می کند. در کنار این بی نظمی و قانون شکنی به شاکی خصوصی نیز خسارت وارد می شود برای جبران این خسارت شاکی خصوصی باید به نکات زیر توجه کند:
1- ضرر و زیانی قابل مطالبه است که مستقیما ناشی از جرم باشد پس اگر شخصی، فردی را به طور غیر قانونی بازداشت کند، شاکی خصوصی نمی تواند با این ادعا که به علت بازداشت نتوانسته در مسابقه دو میدانی شرکت کند و به عنوان نفر اول مسابقه برنده جایزه چند صد هزار تومانی شود، از متهم ادعای خسارت کند. زیرا برنده شدن او در مسابقه یک امر فرضی و محتمل بوده و ارتباطی به بازداشت غیر قانونی ندارد.
2- متضرر از جرم باید دادخواست تقدیم کند و پس از ابطال تمبر و پرداخت هزینه دادرسی از دادگاه بخواهد که حکم به الزام متهم به پرداخت خسارت بدهد.
3- دادخواست ضرر و زیان باید تا قبل از اعلام ختم دادرسی به دادگاه تقدیم شود.
پرسش: چه ضرر و زیان هایی را شاکی خصوصی می تواند مطالبه کند؟
پاسخ: ضرر و زیان های مادی که در نتیجه ارتکاب جرم حاصل شده و منافعی که شاکی استحقاق دریافت آن ها را داشته و بدست آوردن آن برای شاکی ممکن بوده است. فرض کنیم شاکی خصوصی که راننده تاکسی است در حادثه رانندگی صدمه دیده و علاوه بر صدمه بدنی به اتومبیل او خسارت هم وارد شده است. در این پرونده دادگاه علاوه بر صدور حکم به مجازات و الزام متهم به پرداخت دیه به شاکی در صورت تقدیم دادخواست ضرر و زیان از سوی شاکی و ارائه دلایل، متهم را به:
1- پرداخت خسارت مالی وارده به اتومبیل شاکی.
2- پرداخت منافع اتومبیل در ایامی که راننده می توانسته با تاکسی اش در این مدت کار کند، محکوم می کند.
پرسش: آیا همیشه شاکی برای ضرر و زیان ناشی از جرم باید دادخواست بدهد؟
پاسخ: خیر در برخی جرایم مانند سرقت یا کلاهبرداری قانون به قاضی تکلیف کرده تا ضمن صدور حکم به مجازات متهم او را ملزم به رد عین مال مسروقه یا مال بدست آمده از کلاهبرداری کند و اگر عین مال حاصل از جرم وجود نداشت متهم را به تحویل و پرداخت مثل یا قیمت آن کالا ملزم کند.
پرسش: اگر شاکی خصوصی نتوانست دادخواست ضرر و زیان خود را به موقع به دادگاه رسیدگی کننده به پرونده کیفری تقدیم کند حق او ضایع می شود؟
پاسخ: خیر، این حق شاکی است تا در کنار دعوی کیفری دعوی خصوصی اش را طرح کند و از مزایای دعوای کیفری بهره مند شود و اگر نخواست یا نتوانست دادخواست به دادگاه رسیدگی کننده به امر کیفری تقدیم کند می تواند این دادخواست را به دادگاه حقوقی تقدیم کند.
در پایان ذکر این نکته ضروری است که اگر دادگاه رسیدگی کننده به پرونده کیفری با دادخواست ضرر و زیان شاکی خصوصی مواجه شد مکلف است اگر متهم را در ارتکاب جرم گناهکار تشخیص داد ضمن صدور حکم جزایی، حکم ضرر و زیان شاکی خصوصی را نیز طبق دلایل و مدارک موجود صادر کند و اگر رسیدگی به امر ضرر و زیان محتاج به تحقیقات بیشتری بود حکم جزایی را صادر و سپس به دادخواست ضرر و زیان رسیدگی کند.
