«شرکت سهامی عام» یا «شرکت سهامی خاص»؛ این اصطلاح را همه ما بارها و بارها، در تابلوها یا سر در ساختمان‌های اداری یا تجاری و در مواردی نیز در تبلیغات بازرگانی دیده‌ایم و به طور حتم گاهی با این سوال مواجه می‌شویم که این عبارت به چه معنی است و در چه مواردی به کار می‌رود؟
شرکت سهامی، شرکتی است که در دو قالب حقوقی مستقل تحت عنوان شرکت‌های سهامی خاص و شرکت‌های سهامی عام فعالیت می‌کنند.
شرکت سهامی یکی از انواع شرکت‌های تجاری مندرج در قانون تجارت است که به دلایل مختلف، نسبت به سایر انواع شرکت‌هایی که در عرصه امور اقتصادی و تجاری فعالیت می‌کنند، اهمیت بیشتری دارد.
این اهمیت به دو دلیل است؛ نخست اینکه شرکت سهامی همه ویژگی‌های یک شرکت تجاری به معنای خاص را دارد و بر خلاف دیگر شرکت‌های تجاری، در بازرگانی بودن آن بدون توجه به موضوع فعالیتش، هیچ گونه اختلافی میان حقوقدانان نیست. دوم اینکه در میان شرکت‌های موجود، شرکت سهامی تنها شرکتی است که در آن مقررات ناظر به فعالیت است.
شرکت سهامی عام
شرکت‌هایی که موسسین آنها قسمتی از سرمایه شرکت را از طریق فروش سهام به مردم تامین می‌کنند، شرکت سهامی عام نامیده می‌شوند. به عبارت دیگر، به شرکت‌هایی که سهام آنها در دست عموم مردم باشد (51 درصد سهام به بالا) سهامی عام گفته می‌شود. فقط شرکت‌های سهامی عام در بورس پذیرفته می‌شوند. شرکت سهامی عام غالبا برای موضوعات، فعالیت‌ها و پروژه‌های بزرگ عمرانی، صنعتی، کشاورزی و غیره تشکیل می‌شود. همانطور که گفته شد، در این‌گونه شرکت‌ها، به موسسان اجازه داده می‌شود قسمتی از سرمایه شرکت در شرف تاسیس را از طریق فروش سهام به عموم مردم تامین کنند. این اقدام تحت عنوان اعلامیه پذیره‌نویسی، حاوی تمام اطلاعات مربوط به شرکت در شرف تاسیس، مهلت خرید، قیمت سهام، مبلغ نقدی، مبلغ مورد تعهد و بانک و شعبه مربوطه از طریق درج در روزنامه توسط موسسان با اجازه مرجع ثبت شرکت‌ها به اطلاع عموم می‌رسد. در شرکت‌های سهامی عام، صاحبان سهام می‌توانند سهام خود را در بورس بفروشند و نیز مالکیت خود را به دیگران نیز انتقال دهند. تعداد شرکا در شرکت سهامی عام بیشتر از دیگر شرکت‌های سهامی که این موضوع باعث جمع شدن سرمایه‌های کوچک و ایجاد یک سرمایه بزرگ می‌شود و فعالیت‌های اقتصادی سنگین را ایجاد می‌کند.
نقل و انتقال سهام در این نوع از شرکت‌ها به سهولت امکانپذیر است و به رضایت دیگر سهامداران محدود نمی‌شود. برای تشکیل شرکت سهامی عام در صورت تصمیم به تامین قسمتی از سرمایه از طریق عرضه سهام به عموم، موسسان با مراجعه به مرجع ثبت شرکت‌ها، مدارک را شامل اظهارنامه (مربوط به مشخصات شرکت در شرف تاسیس و موسسان، موضوع شرکت، مدت و محل شرکت، میزان سرمایه، تعداد سهم، نام مدیران، مدیرعامل و غیره) و فرم اساسنامه را دریافت می‌کنند.
شرکت سهامی خاص
شرکت‌هایی که تمام سرمایه آن در موقع تاسیس منحصراً توسط موسسین تامین شده است، شرکت سهامی خاص نامیده می‌شوند که سهام این شرکت‌ها در اختیار عموم نیست. در این نوع شرکت سهامی، سهم را نمی‌توان در بورس اوراق بهادار داد و ستد کرد اما مردم به راحتی می‌توانند آن را معامله کنند. در هنگام ایجاد این شرکت باید تمامی سرمایه آن در هنگام تأسیس توسط مؤسسان تأمین و بخشی از سرمایه نیز در بانک به سپرده گذاشته شود. در شرکت سهامی خاص، مانند شرکت با مسئولیت محدود و برخلاف شرکت‌های تضامنی، بدهی‌های شرکت محدود به مبلغ سرمایه‌گذاری در شرکت است و در صورتی که عدم کفایت مشخص شود، افراد مجبور نیستند اموال شخصی خود را در این راه صرف کنند.
برخی تفاوت‌های شرکت‌های سهامی عام و خاص
شرکت سهامی عام برای تامین سرمایه اقدام به پذیره‌نویسی عمومی می‌کند اما شرکت سهامی خاص، حق مراجعه به عامه را ندارد.
امکان صدور اوراق قرضه فقط برای شرکت‌های سهامی عام وجود دارد. نقل و انتقال سهام در شرکت‌های سهامی عام مشروط به موافقت سهامداران نیست اما در شرکت سهامی خاص، چنین نقل و انتقالی می‌تواند منوط به توافق مدیران یا مجامع شرکت باشد. سهام شرکت سهامی عام قابل عرضه در بازار بورس است اما شرکت سهام خاص چنین اجازه‌ای ندارد. مدیران و سهامداران شرکت سهامی عام، حداقل 5 نفر و در شرکت سهامی خاص حداقل 3 نفر هستند. در شرکت‌های سهامی عام عبارت (سهامی عام) و در شرکت‌های سهامی خاص عبارت (شرکت سهامی خاص) باید قبل از نام شرکت یا بعد از آن بدون فاصله با نام شرکت در تمامی اوراق، اطلاعیه‌ها و آگهی‌های شرکت به طور روشن و خوانا قید شود.
سرمایه مورد نیاز برای ثبت شرکت
موسسان باید حداقل 20 درصد سرمایه شرکت در شرف تاسیس را تعهد کنند و حداقل 35 درصد از مبلغ تعهدشده را در نزد یکی از بانک‌ها بسپارند؛ سپس 2 نسخه از اوراق اظهارنامه تکمیل‌شده و طرح اساسنامه و طرح اعلامیه پذیره‌نویسی و نیز گواهی بانکی مبنی بر تودیع حداقل 35 درصد سرمایه تعهدشده برای صدور اجازه پذیره‌نویسی تحویل مرجع ثبت شرکت‌ها می‌شود. پس از انجام تشریفات پذیره‌نویسی مبنی بر خرید سهام عرضه‌شده توسط متقاضیان، موسسان حداکثر تا یک ماه بعد از انقضای مهلت پذیره‌نویسی، تعهدات (خریداران) را بررسی می‌کنند و پس از احراز اینکه تمام سرمایه شرکت صحیح تعهد شده و لا اقل 35 درصد آن به بانک مربوطه پرداخت شده است، سهام هر یک از سهامداران را تعیین و سهامداران را برای شرکت در جلسه مجمع عمومی موسس از طریق روزنامه دعوت می‌کنند.
دارا شدن شخصیت حقوقی
اصولا تمام شرکت‌های تجاری که در قانون تجارت ذکر شده است، از جمله شرکت‌های سهامی دارای شخصیت حقوقی هستند و به آنها شخص حقوقی اطلاق می‌شود. بنابراین چنانچه تشکیلاتی با شرط دارا بودن فعالیت تجاری در قالب یکی از شرکت‌های مذکور در قانون تجارت «تشکیل» شود، شخصیت حقوقی دارد و در صورتی که موسسات و تشکیلات غیرتجاری تشکیل شده باشد، از تاریخ ثبت در دفتر مخصوص در مرجع ثبت شرکت‌ها شخصیت حقوقی پیدا می‌کنند. شخص حقوقی نیز مانند شخص حقیقی دارای تمامی حقوق و تکالیف، از جمله اقامتگاه و تابعیت است، مگر حقوق و وظایفی که خاص انسان است؛ مانند حقوق و وظایف ابوت، بنوت وامثال آن.
مسئولیت سهامداران در شرکت‌های سهامی
در شرکت‌های سهامی، سرمایه به سهام تقسیم می‌شود و مسئولیت سهامداران محدود به مبلغ اسمی سهام آنان است، به عبارتی هر سهم قسمتی از سرمایه شرکت است که میزان مشارکت، تعهدات و منافع صاحب آن را در شرکت مشخص می‌کند.
«ورقه سهم» سند قابل معامله‌ای است که در این گونه شرکت‌ها، نقل وانتقال آن بدون موافقت هیات مدیره یا مجمع عمومی انجام می‌شود. ورقه سهم ممکن است با نام یا بی‌نام باشد. سهام بی‌نام مانند سند در وجه حامل تنظیم می‌شود و متعلق به دارنده آن است.
