متن پرسش :
سلام لطفا تفاوت فاعل معنوی را با سبب ومعاون جرم بفرمایید.ونیز بفرمایید این واژه از حقوق کدام کشور وارد حقوق ایران شده است؟ باجزیل امتنان
متن پاسخ :
« فاعل معنوی » یـكــی از اصطلاحات حقوق كیفری است كه حقوق آلمان آن را در كنار معاون جـــرم مـطــرح كــرده اســت و بــه شـخـصـی گـفـتـه مـی‌شود كه فرد غیرمسئولی را وادار به ارتكاب جرم می‌كند؛ به گونه‌ای كه مباشر جرم نقش وسیله را دارد. در كشور ما نیز تبصره‌های 2 و 1ماده 211 قانون مجازات اسلامی را می‌توان از مصادیق فاعل معنوی دانست. تبصره 1 بیان می‌دارد: اگر اكراه شـونـده طفل غیرممیز یا مجنون باشد، فقط اكراه‌كننده محكوم به قصاص میشود.
تبصره 2 هم آمده است: اگر اكراه شونده طفل ممیز باشد قصاص نمی‌شود؛ بلكه عاقله‌اش دیه را می‌پردازند و اكراه‌كننده به حبس ابد محكوم میشود. در اینجا اكراه‌كننده فاعل غیرمباشر یا همان فاعل معنوی است؛ هرچند كه در عملیات مادی جرم شركت نداشته است؛ اما چون جرم با اكراه یا دستور او بوده، گویا خود عنصر مادی را نیز انجام داده است و وقوع نتیجه مجرمانه منتسب به فعل و اراده او است. تسبیب نیز در حقوق ما یكی از مصادیق فاعل معنوی است و عرف هم به جهت اقوی بودن سبب از مباشر، نتیجه مجرمانه را به او نسبت می‌دهد و نقش مباشر یا فاعل مستقیم را نادیده می‌گیرد.
به نظر برخی از استادان حقوق فاعل معنوی كسی است كه جرم به حساب او و به نفع او انجام میشود و در واقع اوست كه خواستار وقوع نتیجه مجرمانه است و از نظر منطقی اوست كه رابطه سببیت بین فعل مباشر و نتیجه مجرمانه را برقرار می‌كند؛ مانند اكراه و آمر و مأمور. فاعل معنوی در شروع به جرم نیز متصور است. ماده 504 قانون مجازات اسلامی را می‌توان یكی از مصادیق فاعل معنوی دانست. مطابق این ماده كسی كه نیروهای مسلح را به فرار یا نافرمانی به قصد براندازی حكومت تحریك كند، هرچند اقدامات او مؤثر واقع نشود، به 6 ماه تا 3 سال حبس محكوم میشود.
در این ماده هرچند نتیجه خواسته شده واقع نشده؛ اما چون فرد خواستار وقوع آن بوده، قانون‌گذار او را مستوجب مجازات دانسته است. مواد 512 و621 قانون مجازات اسلامی را نیز می‌توان از مصادیق فاعل معنوی دانست. تفاوت معاون با فاعل معنوی در این است كه معاون نقش تبعی و فرعی دارد؛ اما فاعل معنوی نقش اولیه و مهم‌تر از مباشر را دارد و رابطه سببیت هم برقرار است. احراز رابطه سببیت بین نتیجه مجرمانه و فاعل معنوی لازم است؛ همان‌گونه كه احراز انتساب نتیجه در مباشر و فاعل مستقیم نیز ضرورت دارد. بنابراین با توجه به اقوی بودن فاعل معنوی باید مجازات مباشر جرم برای او منظور شود؛ هر چند كه او در عنصر مادی جرم شركت نداشته است؛ زیرا او خواهان نتیجه بوده و نتیجه هم به او منتسب است.(علیرضا سعید ـ دادیار دادسرای امور اقتصادی تهران )
