به موجب تبصره 2 ماده 76 قانون تامین اجتماعی، کارهای سخت و زیان‌آور، کارهایی هستند که در آنها عوامل فیزیکی، شیمیایی، مکانیکی و بیولوژیکی محیط کار، غیراستاندارد بوده و در اثر اشتغال کارگر تنشی به مراتب بالاتر از ظرفیت‌های طبیعی (جسمی و روانی) در وی ایجاد شود. این شرایط سخت و دشوار منجر به بیماری‌های شغلی و عوارض ناشی از آن میشود.
کارگرانی که در این شغل‌ها مشغولند، درمعرض آسیب‌های جسمی و روانی هستند برای همین قوانین برای آنها تسهیلاتی فراهم کرده‌اند که به‌عنوان مثال زودتر بازنشست شوند و از مزایای بازنشستگی استفاده کنند.
مشاغل سخت، کدامند؟
کارهای زیر از جمله مصادیق کارهای سخت و زیان‌آور است: کارهایی که شاغلان آن عهده‌دار تهیه مواد منفجره، خنثی کردن بمب، تهیه مواد سریع‌الاشتغال و اطفای حریق هستند. کار در معادن زیرزمین و یا روی زمین و اشتغال در تونل‌ها و راهروهای سرپوشیده نیز از مصادیق دیگر کارهای سخت و زیان‌آور است. تخلیه مواد مذاب یا کار در مجاورت کوره‌های ذوب به گونه‌ای که شاغل در معرض مستقیم حرارت و بخار زیان‌آور متصاعد از کوره‌ها باشد، کار با مواد شیمیایی زیان‌آور از طریق خرد کردن، آسیاب کردن، جدا کردن، جابه‌جا کردن، پر کردن، خالی کردن، مخلوط کردن، پاشیدن و در معرض حالات مختلف آن قرار گرفتن را نیز باید به لیست کارهای سخت و زیان‌آور اضافه کرد.
کار در محیط‌هایی که سر و صدا بیش از حد آستانه مجاز بوده و زمینه بیماری‌های گوشی یا کری روانی را فراهم می‌سازد، کار در محیط آلوده به عوامل بیولوژیکی زیان‌آور از قبیل کار در بیمارستان‌ها و آزمایشگاه‌ها، کار در فضای باز در ارتفاع بیش از پنج متر روی دکل‌ها، اتاقک‌های متحرک، داربست‌های و اسکلت‌ها، کار در تونل انجماد، کار روی خطوط و تاسیسات برق‌دار 63 کیلوولت و بالاتر، کار در محیط‌های با فشار محیطی بیش از حد مجاز از قبیل غواصی و کار روی وسایل ایمنی و حفاظتی خسته‌کننده در شرایط محیطی نامساعد است و در طول مدت کار شاغل را در وضعیت نامطلوب جسمی تحت فشار قرار دهد. کار در شرایط و محیط‌های متعفن نظیر کار در گنداب رودها، کشتارگاه‌ها، حمل پوست خام حیوانات و دباغی. رانندگی ماشین‌آلات سنگین راهسازی از قبیل بولدوزر، غلتک‌های ویبرده و… مصادیق دیگر کار سخت و طاقت فرسا است که در قانون آمده است.
البته سایر مشاغل هم می‌توانند در صورت دارا بودن شرایط، درخواست خود را برای استفاده از مزایای آن مشاغل ارائه دهند.
مرجع تعیین مشاغل سخت
تعیین سخت و زیان آور بودن مشاغل بر حسب درخواست کارگر، کارفرما، تشکل‌ها، وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، وزارت تعاون-کار و رفاه اجتماعی و سازمان تامین اجتماعی در هر کارگاه با بررسی سوابق، انجام بازدید و بررسی شرایط کار توسط کارشناسان بهداشت حرفه‌ای وزارت بهداشت-درمان و آموزش پزشکی و بازرسان کار وزارت تعاون-کار و رفاه اجتماعی و با تایید توسط کمیته‌های بدوی و تجدید نظر استانی انجام می‌گیرد.
براي تعيين و شناسايي سخت و زيان‌آور بودن مشاغل، کميته اي پنج نفره در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعي تشکيل مي‌شود که اين کميته مرکب از معاون روابط کار سازمان کار و امور اجتماعي استان، معاون امور بيمه‌اي اداره کل تامين اجتماعي استان، کارشناس مسئول بهداشت حرفه اي معاونت بهداشتي و نماينده کارگران و کارفرمايان است و بر اين اساس بيمه شدگان تامين اجتماعي و همه متقاضياني که حرفه خود را جزو مشاغل سخت و زيان آور به شمار مي‌آورند مي توانند فرم درخواست خود را براي استفاده از مزاياي اين قانون ارائه بدهند تا در کميته مورد نظر مورد بررسي قرار بگيرد
حمایت‌های قانونی از کارگران
کارفرمایان همه کارگاه‌های مشمول قانون تامین اجتماعی که تمام یا برخی از مشاغل آنها حسب تشخیص مراجع ذیصلاح سخت و زیان‌آور اعلام شده یا خواهند شد مکلف شده‌اند ظرف مدت دو سال از تاریخ تصویب این قانون نسبت به ایمن‌سازی عوامل شرایط محیط کار مطابق حد مجاز و استانداردهای مشخص شده در قانون کار و آیین‌نامه‌های مربوط و سایر قوانین موضوعه در این زمینه اقدام کنند.
افرادي كه حداقل ۲۰ سال متوالي و ۲۵ سال متناوب در كارهاي سخت و زیان‌آور مخل سلامتی اشتغال داشته و در هر مورد حق بيمه مدت مذكور را به سازمان پرداخته باشند، مي‌توانند تقاضاي مستمري بازنشستگي كنند. هر سال ســابقه پرداخت حق بيمه در كارهاي سخت و زیان‌آور ۱/۵ سال محاسبه میشود. متقاضیان استفاده از تسهیلات قانون بازنشستگی در مشاغل سخت و زیان‌آور در صورتی‌که در تمام سال‌های خدمت در مجموع به اندازه یک‌سال غیبت داشته باشند، شرایط بازنشستگی‌شان از حالت توالی خارج نمی‌شود و همچنان می‌توانند با 20 سال متوالی کار در مشاغل سخت و زیان‌آور بازنشسته شوند.
به استناد ماده 65 قانون کار، مرخصی سالیانه کارگرانی که به کارهای سخت و زیان‌آور اشتغال دارند 5 هفته است. استفاده از این مرخصی، حتی‌الامکان در دو نوبت و در پایان هر شش ماه کار صورت می گیرد.
ذکر این نکته ضروری است که برخي ايام چنانچه در فواصل اشتغال به کارهاي سخت و زيان‌آور واقع شوند به‌عنوان سابقه اشتغال فرد در کارهاي سخت و زيان آور محسوب مي‌شوند که از جمله آنها مي توان به تعطيلات هفتگي، تعطيلات رسمي، ايام استفاده از مرخصي استحقاقي، ايام استفاده از مرخصي بابت ازدواج يا فوت همسر، پدر، مادر و فرزندان و ايام استفاده از مرخصي استعلاجي و استراحت پزشکي اشاره کرد.
هم‌چنین انجــام کارهای خطرناک، ســخت و زیــان‌آور و نیز حمل بار بیش ازحد مجاز با دست و بدون استفاده از وسایل مکانیکی، برای کارگران زن ممنوع است. ضمن اینکه در مواردی که به تشخیص پزشک سازمان تامین اجتماعی، نوع کار برای کارگر باردار خطرناک یا سخت تشخیص داده شود، کارفرما باید تا پایان دوره بارداری وی، بدون کسر حق‌السعی، کار مناسب‌تر و سبک‌تری به او ارجاع دهد.
