بررسی مقررات تصرف عدوانی…
دعوای تصرف عدوانی، چه در بعد کیفری و چه در بعد حقوقی، از دعاوی مبتلابه جامعه است. در دعوای تصرف عدوانی فرد می‌تواند از طریق حقوقی یا کیفری اقدام کند و در انتخاب آنها تا حدودی اختیار دارد؛ اما نحوه اثبات و اقدامات فرد در هر یک از این انتخاب‌ها متفاوت است. از این رو او باید با توجه به ادله اثباتی خود یکی از این دو راه را انتخاب کند تا از اتلاف وقت خود و مراجع قضایی بکاهد.
باید این موضوع را نیز مورد توجه قرار داد که دعوای تصرف عدوانی، ممانعت از حق و ایجاد مزاحمت، دعاوی مشابهی هستند که تحت عنوان «دعاوی تصرف» مورد بررسی قرار می‌گیرند.
تصرف كه از آن به يد تعبير مي‌شود، عبارت است از سلطه و اقتداري كه شخص به طور مستقيم يا به واسطه غير، بر مالي دارد. عدوان نیز در لغت به معنای ظلم و ستم آشكار است که خلاف عرف يا قانون باشد. تصرف عدواني به معناي اعم عبارت از خارج شدن مال از يد مالک يا قائم‌مقام قانوني او بدون رضاي وي يا بدون مجوز قانوني است. در حقیقت، رضایت نداشتن مالك يا نبود اجازه و اذن قانوني از جانب او از موجبات تحقق تصرف عدوانی محسوب می‌شود. تصرف عدواني، عنواني است كه در حقوق مدني و نیز حقوق كيفري مطرح است. بنابراين مي‌توان از هر دو منظر، این موضوع را مورد بررسی قرار داد.
تصرف عدواني حقوقی
ماده 158 قانون آیين دادرسي دادگاه‌هاي عمومي و انقلاب در امور مدنی، دعواي تصرف عدواني را این‌چنين تعريف مي‌كند: «دعواي تصرف عدواني عبارت است از ادعاي متصرف سابق مبني بر اينكه ديگري بدون رضايت او مال غيرمنقول را از تصرف وي خارج كرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می‌کند.» اين تعريف فقط شامل اموال غيرمنقول می‌شود؛ بنابراین اگر كسي به صورت عدواني اتومبيل يا تلفن همراه يا مال منقول ديگري را از تصرف او خارج سازد، تعريف فوق اين موارد را شامل نخواهد شد. همچنین در صورتی که مال با رضايت متصرف سابق از تصرف او خارج شده باشد و به تصرف ديگري درآيد، سپس متصرف سابق از رضايت خويش پشيمان شده و عدول کند، عنوان تصرف عدواني بر فعل متصرف جدید صادق نخواهد بود. چنانچه شخصي ملك خود را براي مدتي رها كند، به نحوي كه هيچ تصرفي بر آن نداشته باشد و شخص ديگري در اين مدت، ملك مورد نظر را تصرف کند، تعريف مزبور شامل اين مورد نخواهد بود؛ زيرا متصرف فعلي، مال را از تصرف متصرف سابق خارج نكرده، بلكه ملكي را كه قبلاً از تصرف وي خارج شده بود، تصرف كرده است.
در مـاده 141 قـانون آیین دادرسی مدنی، ارکان سه‌گانه دعـوای تصرف عـدوانی شامل سبق تـصرفات خـواهان، لحوق تصرفات خوانده و عدوانی بودن تصرفات است همچنین در ماده 161، قانونگذار مالکیت خواهان را شرط تحقق دعوا ندانسته است و در ماده 162 قانون آیین دادرسی مدنی، مالکیت خواهان تنها اماره‌ای بر سبق تصرفات وی بوده و خلاف آن قابل اثبات است. در بعد حقوقی باید توجه داشت که مدت زمان تصرف سابق خواهان باید به اندازه‌ای باشد کـه او عرفـاً متصرف شناخته شود و این مدت بنا بر نظر قاضی و عرف می‌تواند متفاوت باشد.
تصرف عدواني كيفري
ذيل ماده 690 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامي، عنصر قانوني جرم تصرف عدواني را تشكيل مي‌دهد.
در موضوع تصرف عدواني كيفري، قاضي موظف است پس از طرح شكايت برابر مقررات قانون آیين دادرسي كيفري رسيدگي کرده و علاوه بر مجازات مجرم، حسب مورد به رفع تصرف عدواني، حكم بدهد. ماده 690 نیز فقط درباره اموال غيرمنقول است و اموال منقول را شامل نمي‌شود و در خصوص اموال منقول، همچنان بايد به قانون اصلاح قانون جلوگيري از تصرف عدواني مصوب 1352 استناد کرد. در رويكرد كيفري فقط احراز واقع لازم است و دادگاه پس از احراز اينكه تصرف فعلي مِن غير حق و عدواني است، رأي صادر مي‌كند. برخلاف رويكرد حقوقي كه براي صدور رأي سه موضوع، سبق (سابق بودن) تصرف مدعي، لحوق (پیوستن) تصرف مشتكي‌عنه (کسی که از او شکایت شده است) و عدوانی بودن تصرف او لازم است.
از سویی، قانونگذار در ماده 690 قانون مجازات اسلامی از واژه <متعلق> استفاده کرده است و این تدبیر می‌تواند حاکی از این موضوع باشد که وی در بعد کیفری مالکیت را مهم دانسته و برای اثبات جرم تصرف عدوانی احراز مالکیت شاکی را ضروری تلقی کرده است. بنابراین باید توجه داشت که در تصرف عدوانی کیفری جدا از بحث عنصر روانی و احراز سوءنیت، در عنصر مادی قاضی باید مالکیت شاکی، لحوق تصرفات متهم و عدوانی و من غیر حق بودن تصرفات او را احراز کند تا بتواند نسبت به مجازاتش اقدام نماید. برای احراز مالکیت ممکن است نیاز به صدور قرار اناطه هم باشد.
عنصر مادي جرم
فعل مرتكب: جرم تصرف عدواني از جمله جرایمي است كه به صورت فعل مثبت خارجي تجلي مي‌يابد و ترك فعل نمي‌تواند عنصر مادي اين جرم را تشكيل دهد بنابراین فعل مثبت همان اقدام به تصرف املاك متعلق به ديگري است. موضوع جرم؛ وجود مال غيرمنقول: يعني تصرف اموال منقول ديگران از شمول مقررات مربوط به تصرف عدواني كيفري خارج است. مال متعلق به غير: موضوع بايد مال متعلق به ديگري باشد. در اینجا، ديگري اعم است از شخصيت حقيقي و اگر كسي مال خود را موضوع اين اعمال قرار دهد جرم واقع نمي‌شود. نتيجه مجرمانه: جرم تصرف عدواني جرمي مقيد بوده و تحقق جرم منوط به تصرف يا ذي‌حق معرفي كردن خود يا ديگري يا اقدام به هر گونه تصرف عدواني است، بنابراين اگر اعمالي صورت گيرد كه منجر به حصول چنين نتيجه‌اي نشود، از مصداق جرم موضوع ذيل ماده 690 نخواهد بود.
عنصر معنوي جرم
یکی از عناصر معنوی جرم تصرف عدوانی این است که مرتكب بايد به ماهيت غيرقانوني بودن عمل ارتكابي آگاهی داشته و نسبت به آن، عالم باشد. همچنین مرتكب نه تنها بايد خواست و اراده ارتكاب عمل مجرمانه را داشته باشد، بلكه نتيجه حاصل از جرم را نيز بايد قصد کند.
در نهایت نیز، با وجود دشرايط مورد نظر، صدور قرار بازداشت موقت متصرف عدواني، الزامي است.
