همواره مرگ، بين آدمي و اندوخته هايي كه دارد فاصله مياندازد و قدرت حفظ، تصرف يا افزايش آن را از او ميگيرد. از اين رو هر كس كه اندوختهاي مادي يا معنوي دارد و ميخواهد پس از مرگ، در اموال وی تصرفي داشته باشند يا آن را حفظ كنند، به وصيت نياز دارد.
گاهي زندگي بشر به گونه‌اي پيش مي رود كه امورش انتخاب خود نيست، يعني اين انتخاب ممكن است توسط شخص ديگر و يا قانون وضع شود.
انسان در زمان حیات خود می‌تواند تصمیم‌هایی برای بعد از حیاتش بگیرد که این تصمیم‌ها در قالب وصیت گرفته می‌شود. وصی به معنای اندرز دهنده، وصیت کننده، سفارش کننده و … آمده است. در اصطلاح فقه، به کسی که موافق سفارش و وصیت کسی پس از مرگ وی در امور و اموال وی دخالت و تصرف کند، وصی می گویند. به بیان دیگر، وصی به کسی می گویند که بعد از مرگ وصیت کننده، طبق وصیتنامه، حق دخل و تصرف در امور و اموال میت را دارد.
اما خود وصیت هم انواعی دارد. یکی از انواع وصیت تعیین شخصی برای اجرای امور بعد از فوت وصیت‌کننده است. مثلا شخصی وصیت می‌کند که فلانی بعد از مرگش فرزندان صغیرش را نگهداری کند. به عبارت دیگر می‌توانیم جانشینی برای بعد از مرگ برای نگهداری فرزندان تعیین کنیم و همه اختیاراتی را که خودمان داریم برای او به میراث بگذاریم. این وصیت اگرچه می‌تواند بسیار مفید باشد، در مقایسه با وصیت تملیکی که در مورد اموال می‌شود، ناشناخته است.
اختیار تعیین وصی بعد فوت
هاله ثمري، وكيل پايه يك دادگستري در خصوص انتخاب وظايف وصي به «حمایت» گفت: وصی به وسیله پدر و جد پدری انتخاب می‌شود به طوری که هر یک از پدر و جد پدری بعد از وفات دیگری می‌تواند برای اولاد خود که تحت ولایت او قرار دارند وصی معین کند تا بعد از فوت خود در نگهداری و تربیت آنان مواظبت و اموال آنان را اداره کند. بنابراین تربیت و نگهداری فرزند جزو وظایف وصی محسوب می‌شود که وظیفه سنگین و مهمی است. اگر به مقررات مربوط به وصی نگاهی بیندازیم، در می‌یابیم پدر یا پدربزرگ، عملا با تعیین وصی شخصی را تعیین می‌کنند که تربیت و نگهداری فرزندشان بعد از فوتشان بر عهده او باشد که این شخص می‌تواند برادربزرگتریا مادر طفل باشد.
وی افزود: همچنین ممکن است پدر یا جد پدری به کسی که به سمت وصایت معین کردهاند اختیار تعیین وصی بعد فوت خود را برای مولی‌علیه بدهد؛ یعنی وصی هم می‌تواند در صورتی که این اختیار به او داده شده باشد برای بعد از فوت خود یک نفر دیگر به عنوان وصی تعیین کند.
مهمترين شرايط براي تعيين وصي
اين وكيل دادگستري مهمترين شرايط براي تعيين وصي را اين گونه بيان كرد: يکي از مهمترين شرايط تعيين وصي براي نگهداري فرزندان در ماده 1189 قانون مدني بيان شده است که بر اساس آن هيچ يک از پدر و جد پدري نمي‌توانند در حيات ديگري براي مولي‌عليه خود وصي تعيين کنند. بنابراين شرط مهم براي تعيين وصي براي فرزند اين است که يا پدر در قيد حيات باشد يا جد پدري و در صورتي که هر دو زنده باشند هيچ‌کدامشان حق تعيين وصي براي مولی علیه ندارد.
ثمري در ادامه اظهار کرد: در فقه اماميه و قانون مدني، هر يك از پدر و جد پدري فقط بعد از فوت ديگري مي‌تواند براي اداره امور فرزند تحت ولايت خود، وصي معين كند و هيچ‌يك از آنان با حيات ديگري نمي‌تواند براي مولي عليه خود وصي تعيين کند ( مواد 1188 و 1189 قانون مدنی). به تعبير ديگر، پدر يا جد پدري در زماني كه ولي قهري ديگري وجود دارد نمي‌تواند اختيارات خود را به شخص ثالثي به عنوان وصي تفويض كند زیرا در چنين وضعي هر کدام که فوت شوند، ديگري براي نگهداري از فرزند زنده خواهد بود بنابراين نيازي به تعيين وصي نيست اما اگر يکي از آنان فوت شده باشد ديگري مي‌تواند وصي تعيين کند.
وصي مي‌تواند از پذيرش مسئوليت خودداري كند
وی وي در گفت که وصي مي‌تواند از پذيرش مسئوليت خودداري كند و افزود: باید دانست وصی هم می‌تواند مثل موصی‌له از قبول وصایت خودداری کند که در این صورت باید قبل از مرگ میت به او اطلاع دهد که نمی‌خواهد به عنوان وصی باشد. اما اگر با اینکه می‌دانست او را به عنوان وصی انتخاب کردهاند تا زمان مرگ میت به او اطلاع نداد که حاضر به اجرای وصیت او نیست نمی‌تواند وصیت را رها کند بلکه باید آن را اجرا کند.
این وکیل افزود: همچنین اگر زمانی اطلاع دهد که وقت یا شرایط کافی برای تعیین وصی دیگر فراهم نباشد (مثلاً زمانی اطلاع دهد که میت در کما یا بیهوشی فرورفته که دیگر از آن باز نخواهد گشت) یا بعد از مرگ میت بفهمد که وصی او است باید به وصیت عمل کند. اما اگر قبل از مرگ میت ولی در وخامت حال او بفهمد که وصی اوست بنا بر احتیاط مستحب به وصیت عمل کند.
این کارشناس حقوقی در ادامه به ماده 834 قانون مدنی استناد کرد و ادامه داد: این ماده در این خصوص اشعار می‌دارد:« در وصیت عهدی، قبول شرط نیست لیکن وصی می تواند مادام که موصی زنده است وصایت را رد کند واگر قبل از فوت موصی رد نکرد بعد از آن حق رد ندارد اگر چه جاهل بر وصایت بوده باشد.»
وصیت عهدی یک نوع ایقاع به فوت موصی
وی افزود: به موجب این قانون وصیت عهدی یک نوع ایقاع به فوت موصی است و بدون اراده وصی تحقق پیدا می‌کند و حتی با جهل او به وصایت برای وی ایجاد تعهد می‌کند و صرفاً هرگاه قبل از موصی از وصایت آگاه شود، می‌تواند در صورت عدم تمایل یا توانایی اعلام رد کند و در غیر این صورت انجام وصیت بر وی لازم است. البته ذکر این نکته لازم است که اگر چه قائل شویم وصایت حتی با جهل وصی نیز تعهدآور است، لکن هرگاه انجام وصیت برای وصی سخت و دشوار باشد، به طوری که حسب عادت قابل تحمل نبوده یا با شئون وصی منافات داشته باشد، بی تردید می‌توان گفت که الزام وصایت ساقط می‌شود. هر چند قانون مدنی به صراحت گفته است:« … بعد از آن حق رد ندارد» ولی در صورتی که وصی دلائل عدم توانایی و عسر و حرج خود را در دادگاه به اثبات برساند، دادگاه آن را موارد سقوط وصیت محسوب و او را ملزم به پرداخت خسارت در صورت رد نمی‌سازد.
اين وكيل دادگستري عواقبي را معرفي مي‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌كند كه ممكن است در صورت عمل نكردن وصي به وظايف خود به وجود آيد: وفق مواد 858 ، 859 و1191 قانون مدنی وصي نسبت به اموالي كه بر حسب وصيت در يد او است حكم امين را دارد و ضامن نمي‌شود مگر در صورت تعدي يا تفريط. همچنین بايد بر طبق وصاياي موصي رفتار كند و الا ضامن است و اگر وصی منصوب از طرف ولی قهری به نگهداری یا تربیت مولی‌علیه یا اداره امور او اقدام نکند یا امتناع از انجام وظایف خود کند، منعزل می‌شود.
وصی درقانون مدنی
در ادامه يك كارشناس حقوقي ديگر نیز در خصوص وصي گفت: طبق ماده 836 قانون مدنی اگر شخصي به قصد خودكشي، خود را مجروح يا مسموم كند يا اعمالی ازاين قبيل كه موجب هلاكت است مرتكب گردد و پس از اين اقدام به خودكشي وصيت کند آن وصيت در صورتي كه باعث مرگ وي شود وصيت باطل است و هرگاه منجر به موت نشود وصيت صحيح و نافذ است. دريا دهقاني در ادامه گفت: طبق قانون مدني ايران اگر كسي به موجب وصيت يك يا چند نفر از ورثه خود را از ارث محروم كند وصيت مزبور نافذ نيست.
وي همچنين ادامه داد: بر اساس ماده ديگر قانون مدني اگر موصي بعد از وصيت اول وصيت دومي را به عمل آورد وصيت دوم صحيح است. دهقاني اضافه كرد: اگر وصيت به صرف مال است اين صرف مال بايد در امر مشروع باشد زيرا وصيت نامشروع باطل است.
وي در ادامه از وصيت به بيش از 3/1 تركه نافذ نيست مگر اينكه وراث به اين وصيت اجازه دهند و اگر بعضي از ورثه اجازه دهد و فقط نسبت به سهم او وصيت نافذ است. براي تعيين ميزان ثلث دارايي خالص متوفي پس از كسر هزينه‌هاي كفن ودفن و دويون متوفي در نظر گرفته مي‌شود. وي در پایان گفت: طبق قانون مدني وصيت براي حمل صحيح است ليكن تملك او منوط به اين است كه زنده به دنيا بيايد.
