برای جرایم مربوط به مواد مخدر، مجموعهای از سنگینترین مجازاتهای پیشبینی شده است. جرايم مواد مخدر به انواع مختلفي قابل تقسيم است و عناصر و تشكيلات اين نوع جرايم از مباحث مهم حقوق جزا محسوب ميشود. در اين باره به سراغ دكتر منصور رحمدل، استاد دانشگاه و متخصص حقوق كيفري مواد مخدر رفتيم.
چرا هزینه مبارزه با مواد مخدر در کشور ما بیشتر از سایر کشورهاست؟
كشور ايران به واسطه همسايگي با دو كشور عمده توليدكننده مواد مخدر در جهان، يعني افغانستان و پاكستان، در يك منطقه جغرافيايي نامساعدي قرار گرفته است؛ البته خود ايران در دوران قبل از پيروزي انقلاب اسلامي جزو كشورهاي توليدكننده مواد مخدر در جهان به شمار ميرفت و به همین دلیل اصطلاح مثلث طلايي در زمينه موادمخدر معروف بود. يك ضلع اين مثلث افغانستان، ضلع ديگر مثلث طلايي پاكستان و نهايتا ضلع سوم اين مثلث ايران بود. اما زماني كه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي كشت موادمخدر بهطور كلي ممنوع اعلام شد، ايران از اين مثلث طلايي حذف شد. اما شهرهاي مرزي کشور ما به اعتبار همسايگي با دو كشور افغانستان و پاكستان طبيعتا در معرض آسيبديدگي قرار دارند يعني با توجه به اينكه در مرزهاي مشترك بين ايران و افغانستان راههاي متعددي وجود دارد، نوعا قاچاقچيان مواد مخدر تغيير مسير ميدهند. در هر حال به نظر ميرسد كه شهرهاي مرزي شرق كشور در معرض آسيبپذيري بيشتري در قبال جرايم ناشي از موادمخدر به خصوص قاچاق اين نوع كالا قرار دارند.
در قوانین کشور ما چه اعمالی در ارتباط با مواد مخدر جرم شناخته شده است؟
باتوجه به تعريفي كه از جرم قاچاق مواد مخدر در قوانين شده است، اگر منظور شما از اين نوع جرم فقط وارد كردن يا صادر كردن يا حمل كردن كالاي مربوط به مواد مخدر از نقطهاي به نقطه ديگر باشد، اين بحث ناقص خواهد بود. اگر بخواهيم در زمينه جرايم مواد مخدر صحبت كنيم بايد مفهوم قاچاق را كنار بگذاريم، هر چند قانونگذار در ماده 28 قانون مبارزه با مواد مخدر مصوب سال 1367 و اصلاحي مصوب سال 1376 و 1389 از اصطلاح قاچاق استفاده كرده است اما با توجه به تعريفي كه از جرم قاچاق در حقوق داخلي وجود دارد، اگر بخواهيم به طور كلي اين نوع جرايم را تعريف كنيم، بايد بگوييم كه وارد كردن، صادر كردن، ساختن، توليد، ارسال، خريد، فروش، عرضه براي فروش، توزيع، حمل، نگهداري، استفاده از مواد مخدر، كشت آنها و اعتياد به اين نوع مواد همه داخل در مفهوم جرايم ناشي از مواد مخدر هستند. بر اساس قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر و الحاق موادي به آن مصوب 3/8/1367 اعمالي كه در این حوزه جرم محسوب میشود به این شرح است:
1- كشت خشخاش و كوكا مطلقا و كشت شاهدانه به منظور توليد مواد مخدر يا روانگردانهاي صنعتي غيردارويي.
2ـ وارد كردن، ارسال، صادركردن، توليد و ساخت انواع مواد مخدر يا روانگردانهاي صنعتي غيردارويي.
3ـ نگهداري، حمل، خريد، توزيع، اخفا، ترانزيت، عرضه و فروش مواد مخدر يا روانگردانهاي صنعتي غيردارويي.
4ـ داير كردن يا اداره كردن مكان براي استعمال مواد مخدر يا روانگردانهاي صنعتي غيردارويي.
5ـ استعمال مواد مخدر يا روانگردانهاي صنعتي غيردارويي به هر شكل و طريق، مگر در مواردي كه قانون مستثنا كرده باشد.
6ـ توليد، ساخت، خريد، فروش، نگهداري آلات و ادوات و ابزار مربوط به ساخت و استعمال مواد مخدر يا روانگردانهاي صنعتي غيردارويي
7 ـ قرار دادن يا پناه دادن متهمين، محكوميت مواد مخدر يا روانگردانهاي صنعتي غيردارويي كه تحت تعقيباند و يا دستگير شدهاند.
8 ـ امحا يا اخفا ادله جرم مجرمان.
9 ـ قرار دادن مواد مخدر يا روانگردانهاي صنعتي غيردارويي يا آلات و ادوات استعمال در محلي به قصد متهم كردن ديگري.
اين دسته از جرايم بر اساس چه قوانینی مجازات میشوند؟
عنصر قانوني اين نوع جرايم را مصوبه مبارزه با موادمخدر مصوب سال 1367 و 1376 به اضافه قسمتهايي از مقررات مواد مخدر مربوط به لايحه مواد مخدر مصوب سال 1359 كه مغاير با قانون جديد مبارزه با مواد مخدر نيست، تشكيل ميدهد. البته بايد به تدوينكننده قانون مبارزه با موادمخدر مصوب سال 1367 قانونگذار گفت، زيرا مجمع تشخيص مصلحت نظام تصويبكننده اين قانون بوده است.
عنصر مادی و ظهور خارجی جرایم مربوط به مواد مخدر به چه ترتیب است؟
از حيث عنصر مادي به جرايمی جرم ناشي از مواد مخدر گفته ميشود كه عمل ارتكابي در اين نوع جرايم به صورت فعل مثبت مادي ارتكاب مييابد بهعبارت ديگر ترك فعل در مورد اين نوع جرايم مصداق پيدا نميكند.
کسی که مرتکب جرایم مواد مخدر میشود از نظر روانی باید چه شرایطی داشته باشد؟
در بررسی عنصر معنوي این دسته از جرایم بايد بگوييم كه تمامي اجزاي تشكيلدهنده عنصر رواني بايد محقق شود. اول اينكه شخص مجرم بايد علم به حكم در اين نوع جرايم داشته باشد يعني وي بداند كه ارتكاب جرايم مربوط به موادمخدر ممنوع است. اين نوع علم به موجب يك قاعده كلي مفروض است یعنی فرض میشود که همه در جامعه میدانند که اعمال مرتبط با مواد مخدر جرم است. بخش بعدي عنصر معنوي هم علم به موضوع است، یعنی مجرم بداند که این ماده كه شخص مجرم ميخرد، ميفروشد، حمل ميكند، نگهداري ميكند، صادر و یا وارد ميكند، موادمخدر است.
بحث بعدي درباره عنصر رواني جرم، بحث سوءنيت است. «سوءنيت عام» يعني اينكه شخص ارتكاب چنين جرمی را اراده کند. در اینجا جا دارد که تاکید کنیم انگیزه در جرایم نقش و تاثیری ندارد اما به صورت استثنایی در مورد كشت شاهدانه و حمل و اخفاي و نگهداري مواد مخدر، انگیزه به موجب قانون موثر شناخته شده است. در اين مورد در صورتي عمل شخص جرم تلقي خواهد شد كه انگيزه شخص از ارتكاب اين نوع اعمال، توزيع موادمخدر باشد يعني اصل بر اين است كه كشت شاهدانه و حمل، اخفا، نگهداري و خريد و فروش آن جرم تلقي نميشود، مگر اينكه احراز شود كه انگيزه شخص از ارتكاب اين نوع اعمال، توزيع بعدي شاهدانه است. اما در عمل قضيه متفاوت و بر عكس اين رويكرد است؛ رويه قضايي عنصر رواني را در اين نوع جرايم مفروض ميداند.
البته شايد مفروض تلقي كردن عنصر رواني جرم مواد مخدر خيلي هم دور از واقعيت نباشد زیرا زماني كه مواد مخدر نزد شخص مجرم يافت ميشود، اوضاع و احوال قضيه حاكي از آن است كه شخص مجرم ميدانسته كه كالاهاي نزد او، موادمخدر است. همانطور كه ميدانيم اصل برائت نيز مبتني بر اوضاع و احوال خاص است. اگر اوضاع و احوال برخلاف قواعد اصل برائت حاكم باشد، اصل برائت جاي خود را به اصل مجرميت ميدهد. رويهقضايي و قضات دادگاهها در هنگام روبهرو شدن با اين پروندهها چارهاي جز اين ندارند و شخص متهمي كه مدعي است اطلاعي از وقوع جرم نداشته است و بهعنوان مثال نميدانسته كه اين كالاهاي مكشوفه، موادمخدر بوده است، بايد اين ادعاي خود را در دادگاه به اثبات برساند. به طور کلی میتوان گفت اوضاع و احوال ميتواند در كشف قضيه بسيار موثر باشد.
منظور از اوضاع و احوال در كشف قضيه چيست؟
بهعنوان مثال در نظر بگيريد كه شخصی که پیک موتوری است قرار بوده است بستهاي را تحويل بگيرد و در مقصد دوباره آن بسته را تحويل شخص معیني دهد اما در بين راه مامور انتظامي به حامل موادمخدر مشكوك ميشود، وي را بازرسي ميكند و ميفهمد كه بسته حملشده مواد مخدر است. در اینجا حامل آن مواد فيش خود را به مامور انتظامي نشان و موضوع را شرح ميدهد در نتیجه با معرفي شخص صاحب كالا ميتواند از تعقيب قانوني رهايي پيدا كند.
