جلسات هفتگی هم‌اندیشی مجتمع قضایی شهید صدر
سوال: تشریفات قانونی طرح ادعای ارائه وصیتنامه پس از صدور گواهی حصر وراثت با توجه به غیرشرعی اعلام شدن محدودیت سه ماهه ماده 294 قانون امور حسبی چگونه است؟
بدوا باید توضیح داده شود كه بر اساس ماده 294 قانون امور حسبی، پیش از این در صورتی كه ظرف سه ماه از تاریخ نشر آگهی مربوط به تصدیق حصر وراثت، وصیت‌نامه‌ای عادی ابراز می‌گردید به آن وصیتنامه توجه نمی‌گردید و فاقد اعتبار تلقی می‌شد كه با استعلام شورای عالی محترم قضایی وقت از فقهای محترم شورای نگهبان در این خصوص، فقهای محترم شورای نگهبان در مورخه 4/8/67، محدود نمودن اعتبار وصیتنامه ابرازی را به مدت سه ماه مذكور در ماده 294 ق.ا.ح خلاف موازین شرع اعلام و این قسمت از ماده مرقوم را ابطال نمودند.
سپس در اصلاحیه بعدی مورخه 18/4/1374 در ماده 362 همان قانون مهلت سه ماهه مقرر برای اعتراض یا ارائه وصیتنامه پس از نشر آگهی مربوط به تصدیق حصر وراثت، یك ماه تعیین گردید ولی در رابطه با ارائه وصیتنامه پس از این مهلت، برخلاف ماده 294 ق.ا.ح تصریحی بر بی‌اعتباری آن وصیتنامه ذكر نشده است.
لذا نظریه فقهای محترم شورای نگهبان همچنان به قوت خود باقی است و ارائه وصیتنامه عادی در هر زمان چه پس از صدور گواهی حصر وراثت باشد و چه قبل از آن، باید مورد بررسی و توجه قرار گیرد.
پس از بیان این مقدمه همكاران بالاتفاق معتقدند در صورتی كه وصیتنامه تملیكی ابرازی، وصیتنامه رسمی باشد به لحاظ اعتبار اسناد رسمی نیازی به تنفیذ آن در دادگاه نبوده و موصی‌له با ارائه آن در صورتی كه زائد بر ثلث نباشد می‌تواند از اداره ثبت محل تقاضای ثبت مورد وصیت را (در صورتی كه مال غیرمنقول باشد) به نام خود بنماید. البته در صورتی كه زائد بر ثلث باشد، در صورت تنفیذ نسبت به زائد بر ثلث توسط ورثه نیز اقدام به ثبت آن بلامانع است.
لكن در صورتی كه وصیتنامه تملیكی ابرازی، عادی باشد، در این صورت نیز با توجه به نظریه مورخه 4/8/67 فقهای محترم شورای نگهبان باید توسط دادگاه مورد رسیدگی قرار گیرد هرچند پس از صدور گواهی حصر وراثت ابراز شده باشد.
لكن در رابطه با تشریفات و نحوه رسیدگی دو نظریه ذیل ارائه شد:
1- نظر اول: قائلین به این نظر معتقدند موصی‌له و یا ذی‌نفع در وصیت در راستای ماده 369 ق.ا.ح با تقدیم درخواست اعتراض نسبت به گواهی حصر وراثت صادره، تقاضای اصلاح آن را با رعایت مفاد وصیتنامه تملیكی در اجرای ماده 294 همان قانون می‌نماید و دادگاه صادركننده گواهی حصر وراثت نیز پس از دعوت طرفین (معترض و ورثه) و رسیدگی به موضوع در صورت احراز صحت وصیتنامه عادی ابرازی، ضمن تنفیذ آن، گواهی حصر وراثت صادره را نیز با درج وصیتنامه ابرازی در آن و اعلام تقسیم ماترك بر اساس سهم‌الارث هر یك از ورثه پس از كسر موضوع وصیت از آن (وصیت تا ثلث تركه)، اصلاح می‌نماید.
2- نظریه دوم: موافقان با این نظریه بر این اعتقادند كه تنفیذ وصیتنامه عادی یك دعوای حقوقی است (در قالب دعاوی امور حسبی) و نیاز به تقدیم دادخواست حقوقی و تقاضای تنفیذ آن از دادگاه را دارد. لذا تا قبل از طرح دعوی تنفیذ وصیتنامه، دادگاه وارد موضوع تنفیذ نخواهد شد. پس از طرح دعوای تنفیذ وصیتنامه عادی تملیكی به طرفین ورثه و رسیدگی دادگاه و نهایتا صدور حكم بر تنفیذ وصیتنامه عادی ابرازی و قطعیت آن، دیگر نیازی به تقاضای اصلاح گواهی حصر وراثت نیست چرا كه حكم صادره راجع به تنفیذ وصیتنامه از قبیل احكام اعلامی دادگاه است و نیازی به صدور اجرائیه ندارد و موصی‌له برای اجرای مفاد آن می‌تواند از طریق مراجع صالحه اقدام نماید و ماده 299 ق.ا.ح و بند 6 آیین‌نامه ماده مزبور مصوب 1322 و ذیل بند 11 آن نیز مؤید همین نظریه است كه موصی‌له حكم صادره بر تنفیذ وصیتنامه را به انضمام گواهی حصر وراثت، جهت ثبت ملك موضوع وصیت به نام خود، به اداره ثبت ارائه می‌نماید.
موارد مطرح شده در صورتی است كه پس از صدور گواهی حصر وراثت و پس از ابراز وصیتنامه عادی، ورثه بر اجرای وصیتنامه توافق نداشته باشند ولی در صورتی كه ورثه بر اجرای آن توافق داشته باشند ذی‌نفع می‌تواند با ارائه گواهی حصر وراثت و وصیتنامه و دلیل توافق ورثه بر اجرای آن مانند اقرارنامه رسمی ورثه بر صحت وصیتنامه و نفوذ آن، برای ثبت موصی‌به، به نام موصی‌له، به اداره ثبت مراجعه كند و دیگر مراجعه به دادگاه لازم نیست. نظریه شماره 5209/7 – 10/9/78 اداره كل حقوقی قوه قضائیه موید این نظریه است.
پاورقی‌ها:
1- ماده 294 ق.ا.ح: «دادگاه بخش در آگهی كه برای اداره یا تصفیه تركه یا تصدیق حصر وراثت می‌شود قید می‌كند كه هركس وصیت‌نامه‌ای از متوفی نزد اوست در مدت سه ماه به دادگاهی كه آگهی نموده بفرستد و پس از گذشت این مدت هر وصیت‌نامه‌ای (جز وصیتنامه رسمی و سری) ابراز شود از درجه اعتبار ساقط است.»
2- نظریه شماره 2639 مورخه 4/8/1367 فقهای محترم شورای نگهبان مندرج در روزنامه رسمی شماره 12729 – 18/7/1367: «محدود نمودن اعتبار وصیتنامه ابرازی به مدت سه ماه مذكور در ماده 294 ق.ا.ح خلاف موازین شرع و این قسمت از ماده 294 ابطال می‌شود.»
3- ماده 362 ق.ا.ح اصلاحی 18/4/1374: «پس از انقضای یك ماه از تاریخ نشر آگهی در صورتی كه معترضی نبود… و در صورت اعتراض، دادگاه جلسه‌ای برای اعتراض معین نموده به معترض و درخواست‌كننده تصدیق اطلاع می‌دهد و در جلسه پس از رسیدگی، حكم خواهد داد. این حكم برابر مقررات قابل تجدیدنظر است.»
4- نظریه شماره 7869/7 – 12/12/75 اداره كل حقوقی قوه قضائیه: «… با فرض ابراز وصیتنامه از طرف ذی‌نفع پس از صدور گواهی حصرت وراثت، مانعی از جهت قبول تقاضای مزبور و رسیدگی به دادخواست وی در مورد تنفیذ وصیتنامه كه به طرفیت ورثه مطرح می‌گردد نمی‌باشد.»
5- نظریه شماره 2379- 30/6/1365 اداره كل حقوقی: «حكم تنفیذ وصیتنامه از احكام اعلامی دادگاه است كه نیازی به صدور اجرائیه ندارد و با صدور چنین حكمی، وصیتنامه رسمیت می‌یابد و از اعتبار و ارزش قانونی برخوردار می‌باشد و موصی‌له باید برای اجرای مفاد آن از طریق مراجع صالحه اقدام نماید.»
6- نظریه شماره 5209/7 – 10/9/1387 اداره كل حقوقی: «پس از صدور گواهی حصر وراثت، در مورد وصیتنامه تملیكی قابل قبول نسبت به مال غیرمنقول دو فرض قابل تحقق است: 1- اگر ورثه بر اجرای وصیتنامه توافق داشته باشند ذی‌نفع می‌تواند با ارائه گواهی حصر وراثت و وصیتنامه و دلیل توافق ورثه بر اجرای آن یا مانند اقرارنامه رسمی ورثه بر صحت وصیتنامه و نفوذ آن برای ثبت موصی‌به، به نام موصی‌له به اداره ثبت مراجعه كند و در این مورد مراجعه به دادگاه لازم نیست. 2- اگر ورثه بر اجرای وصیتنامه موصوف توافق نداشته باشند، ذی‌نفع می‌تواند در دادگاه صادركننده گواهی انحصار وراثت، به طرفیت ورثه و به خواسته تنفیذ وصیتنامه، اقامه دعوی كند (ماده 6 آیین‌نامه راجع به ماده 299 ق.ا.ح مصوب 1322) و در مورد سایر وصیت‌نامه‌های قابل قبول نیز اگر ورثه آن را تنفیذ نكنند ذی‌نفع می‌تواند از دادگاه صادركننده گواهی انحصار وراثت، تنفیذ آن را درخواست نماید.»
7- بند 6 آیین‌نامه ماده 299 ق.ا.ح «هرگاه وصیت‌نامه‌ای كه به موجب قانون قابل ترتیب اثر است بین ورثه و اشخاص ذی‌نفع مرود اختلاف واقع شود ثبت ملك نسبت به آنچه مورد گفت‌وگو است موقوف به رفع اختلاف در دادگاه به موجب حكم نهایی خواهد بود.»
8- بند 11 آیین‌نامه ماده 299 ق.ا.ح «… اگر تصدیق انحصار وراثت صادر شده و این مطلب (وصیتنامه ابرازی) به جهتی در آن درج نشده باشد اشخاص ذی‌نفع باید تصدیقی مبنی بر ابراز وصیتنامه در موعد مقرر و قابل ترتیب اثر بودن آن از دادگاه گرفته به ضمیمه سواد وصیتنامه به اداره ثبت اسناد تسلیم نمایند.»
به نقل از نشریه قضاوت شماره 65
