معروف‌ترین جرمی که درباره چک می‌شناسیم، صدور چک بلامحل است؛ با وجود این، ارتکاب جرایم دیگری نیز با رواج این برگه کوچک، اما مهم به وجود آمده که یکی از این جرایم جعل چک است. با دست بردن در سندی که امضا شده است جرم جعل تحقق پیدا می‌کند.
به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، این جرم خود می‌تواند مقدمه‌ای برای ارتکاب برخی دیگر از جرایم مثل کلاهبرداری باشد. “حمایت” در گفت‌وگو با کارشناسان به بررسی جعل در چک و روش‌های مبارزه با آن پرداخته که در ادامه می خوانید.
روش‌های ارتکاب جرم جعل چک
یک وکیل دادگستری با هشدار در مورد افزایش جرایم مربوط به جعل چک توضیح می‌دهد: معمولا مجرمان برای ارتکاب اعمال مجرمانه، سریع‌ترین و مطمئن‌ترین راه را برای اقدام انتخاب می‌کنند و به زعم آنان، یکی از آسان‌ترین کارها جعل امضا در اسناد است و از جمله اسنادی که بیشتر در آن جعل انجام می‌شود، جعل امضا در چک است.
عباس ظهیری خاطرنشان می‌کند: جعل امضای چک از دو حال خارج نیست؛یا امضای صاحب حساب شبیه‌سازی می‌شود یا اینکه امضایی غیر از امضای صادر‌کننده در چک نقش می‌بندد. معمولا کسی که امضای صاحب حساب را بر روی چک شبیه‌سازی می‌کند یا به عبارت دیگر امضای صاحب حساب را جعل می‌کند، از آشنایان صاحب حساب است؛ چون کسی که صاحب حساب را ندیده و از نمونه امضای او بی‌اطلاع است، ناگزیر است امضایی غیر از امضای صاحب حساب بر روی چک بزند. اگر جاعل چک را پیدا یا آن را سرقت کرده باشد و از نمونه امضای شخص صاحب حساب نیز بی‌اطلاع باشد، چک را به نام خود و با امضایی غیر از نمونه امضای موجود در بانک، امضا می‌کند.
این کارشناس حقوقی خاطرنشان می‌کند: این موضوع می‌تواند برای شناسایی جاعل مفید باشد؛ به بیان دیگر می‌توان گفت که اگر جاعل، امضای صاحب حساب را شبیه‌سازی کند، این موضوع حکایت از این دارد که جاعل صاحب حساب را می‌شناسد و از نمونه امضای او با خبر بوده است.
ظهیری تاکید می‌کند: جرم جعل از جمله جرایم علیه آسایش عمومی شناسایی و معرفی شده است؛ زیرا موجب سلب اعتماد مردم نسبت به اسناد و نوشته‌های خصوصی و عمومی می‌شود و در نتیجه مخل آسایش عمومی مردم خواهد شد.
جرم جعل
این مدرس دانشگاه در ادامه به تعریف جرم جعل می‌پردازد و می‌گوید: جرم جعل را به قلب متقلبانه حقیقت، به زیان دیگری، به یکی از طرق مذکور در قانون در یک سند یا نوشته یا چیز دیگر تعریف کرده‌اند.
عباس ظهیری ادامه می‌دهد: مطابق ماده ۵۲۳ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات، مصادیق عنصر مادی جعل عبارت است از: ساختن نوشته یا سند، ساختن مهر یا امضا، خراشیدن، تراشیدن، قلم بردن، الحاق یا محو یا اثبات یا سیاه کردن، تقدیم یا تاخیر تاریخ سند نسبت به تاریخ حقیقی، الصاق نوشته‌ای به نوشته دیگر، به کار بردن مهر دیگری بدون اجازه صاحب آن به قصد تقلب.
این وکیل دادگستری اضافه می‌کند: البته مصادیق مذکور در ماده ۵۲۳ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات جنبه تمثیلی دارد و دادگاه می‌تواند اعمال دیگر را نیز به عنوان مصداق عنصر مادی جرم جعل در نظر بگیرد؛ به عنوان مثال جعل اثر انگشت هم می‌تواند مصداق عنصر مادی جعل محسوب شود.
ظهیری در خصوص اینکه مجازات جرم جعل به چه میزان است؟ می‌گوید: ماده ۵۳۶ از قانون تعزیرات برای ارتکاب جعل در اسناد یا نوشته‌های غیر رسمی مانند چک، مرتکب را علاوه بر جبران خسارت وارده به حبس از شش ماه تا دو سال یا به سه تا دوازده میلیون ریال جزای نقدی محکوم می‌کند.
راهکارهای پیشگیری از جعل چک
جعل امضای چک در زمان صدور آن قابل تصور است؛ زیرا بعد از صدور چک، فرض جعل امضا قابل تصور نیست و به همین دلیل بحث محدود است.
این مدرس دانشگاه در پاسخ به این موضوع که چگونه می‌توان از جعل امضای صاحب حساب بر روی برگ چک جلوگیری کرد؟ یا اینکه چگونه می‌توان از صدور چک با امضای جعلی جلوگیری کرد؟ می‌گوید: راهکار جلوگیری از جعل امضای چک، جنبه قانونی یا قضایی ندارد.
ظهیری خاطرنشان می‌کند: به عبارت دیگر در قانونی یا در رویه قضایی راه یا روشی برای جلوگیری از جعل امضا وجود ندارد؛ به همین دلیل موضوع بحث، جنبه حقوقی و قضایی ندارد، بلکه پاسخ سوال مذکور بستگی به میزان تجربه، دقت و مراقبت شخص در حفظ و حراست از دسته چک و نوع و میزان ارتباط صاحب حساب با افراد دیگر دارد.
این وکیل دادگستری راهکارهای متعددی را برای جلوگیری از جعل امضا پیشنهاد می‌کند و می‌گوید: یکی از این راهکار‌ها این است که شخص امضایی داشته باشد که به سادگی نتوان آن را جعل کرد. البته امضای شلوغ و پرخطوط هم ممکن است دردسرساز شود؛ از این جهت که شناسایی اصالت آن بسیار سخت خواهد شد.
با این حال اگر امضای ساده است باید در امضا، علامت‌هایی قرار داد که انحصاری بودن امضا را نشان دهد یا بهتر است علاوه بر امضا که شامل خطوطی به شکل‌های مختلف است، نام یا نام خانوادگی را نیز جزو امضاء قرار دهید که نشان‌دهنده دست خط صاحب حساب هم باشد.
راه دیگر این است که برای امضای چک، یک امضای انحصاری داشته باشید. این راه موجب می‌شود که از نمونه امضای شما افراد کمتری مطلع می‌شوند. یا اینکه برای صدور و امضای چک از یک خودکار اختصاصی که مخصوص تحریر و امضای چک باشد، استفاده شود.
راه دیگر برای جلوگیری از جعل امضا، می‌تواند این باشد که،دسته چک و یا برگ چک را در دسترس دیگران قرار ندهید یا اینکه همیشه همراه خود نداشته باشید.
بعضی افراد عادت دارند که دسته چک و یا حتی یک برگ چک را همیشه همراه دارند و مانند سایر وسایل یا در جیبشان است یا در کیفشان. البته این موضوع می‌تواند هم مفید باشد و هم مضر؛ از این جهت مفید است که همیشه دسته چک همراه‌شان است و نگران آن نیستند اما از این جهت می‌تواند به ضرر شخص تمام شود که ممکن است سرقت یا مفقود شود که این موضوع زمینه را برای جعل یا سوءاستفاده از آن را فراهم می‌سازد.
افرادی که سواد ندارند و از اثر انگشت به جای امضا استفاده می‌کنند، بهتر است مهری داشته باشند که علاوه بر اثر انگشت، از آن نیز استفاده کنند. راهکارهایی که ارائه شده می‌تواند کمکی برای جلوگیری از ارتکاب جعل امضا شود؛ البته باید اذعان کرد که به طور قطع نمی‌تواند از آن جلوگیری کند.
جعل چک مقدمه سایر جرایم
یکی از جرایمی که معمولا با جعل چک همراه می‌شود، کلاهبرداری است. سوال این است که اگر کسی همزمان مرتکب جعل و کلاهبرداری با هم شود آیا دو مجازات در انتظار وی خواهد بود؟
مهدی تیماجی، کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم‌شناس، در این خصوص می‌گوید: علاوه بر امکان وقوع تعدد معنوی بین جعل مادی و کلاهبرداری، ممکن است بین کلاهبرداری و جعل معنوی نیز تعدد معنوی واقع شود. پس اگر کسی از طریق جا زدن خود به جای دیگری در دفتر اسناد رسمی حاضر شود و سندی را امضا کند و از این طریق مال دیگری را ببرد، تعدد تحقق پیدا کرده است و مجازات اشد اعمال می‌شود. این کارشناس حقوقی اضافه می‌کند: نظر دیگری نیز در این خصوص وجود دارد که بر اساس آن نمی‌توان جرم جعل را حتی در صورتی که مقدمه جرم کلاهبرداری باشد و در راستای کلاهبرداری واقع شود، با جرم کلاهبرداری در فعل واحد قابل تصور دانست.
وی مورد دیگری را که درباره جرم جعل قابل بررسی می‌داند، تعدد جرم کلاهبرداری و استفاده از سند مجعول است. تیماجی توضیح می‌دهد: با در نظر گرفتن شرایط لازم برای تحقق تعدد معنوی و ارکان تشکیل‌دهنده جرم کلاهبرداری، پذیرش وقوع همزمان جرایم استفاده از سند مجعول و کلاهبرداری در قالب فعل واحد و در نتیجه تحقق تعدد معنوی در این مورد، غیرقابل قبول است؛ زیرا یکی از شروط تحقق تعدد معنوی وقوع فعل واحد است؛ در حالی که کلاهبرداری از مصادیق بارز جرم مرکب است و تحقق دو فعل و عمل متفاوت، یعنی توسل به وسایل متقلبانه (فعل اول) و بردن و به دست آوردن مال دیگری (فعل دوم)، برای وقوع تام آن ضروری است. وی تاکید می‌کند: تصور جمع این دو فعل و عمل در فعل واحد، با توجه به نوع افعال، غیرممکن است.
بنابراین روشن است که جرایم مربوط به چک تنها به صدور چک بلامحل محدود نمی‌شود، جعل چک نیز از جرایمی است که درباره چک ارتکاب پیدا می‌کند که برای پیشگیری از وقوع این جرم پیش‌بینی اقدامات دوراندیشانه مثل اعمال مشخصات ممیزه در امضا می‌تواند موثر باشد.
