بر اثر گسترش روزافزون مبادلات بازرگانی، قرارداد حمل و نقل نقش با اهمیتی پیدا کرده است، به طوری كه امروزه مهم‌ترین پایه توسعه روابط تجاری را تشكیل می‌دهد. بدین سبب، قانون تجارت تغییراتی اساسی در آثار و حتی ماهیت قرارداد حمل و نقل به وجود آورده كه متناسب با سرعت و اطمینان لازم در جریان امور بازرگانی است. بر این اساس، جز در مواردی محدود كه ذكر خواهد شد، قانون تجارت ایران، به عنوان یك قانون خاص، قرارداد حمل و نقل را از شمول مقررات قانونی مدنی كه یك قانون عام است، خارج كرده است. اکنون قانون تجاری که بر روابط بازرگانی ساری است، لایحه‌ای است با بیش از 1600 ماده که سال 91 در صحن علنی مجلس شورای اسلامی تصویب شد. در آن سال، نمایندگان با استفاده از اصل 85 قانون اساسی، این لایحه را به شکل آزمایشی در قالب قانونی 5 ساله درآوردند. به این ترتیب، قانون تجارت برای مدت 5 سال اجرا میشود و پس از رفع ایرادات وارد به آن، به عنوان یک قانون عادی در مجلس دهم تصویب خواهد شد.
قانون مدنی
قانون مدنی كه قرارداد حمل و نقل را نوعی عقد اجاره اشخاص به‌شمار آورده است، در ماده 513 چنین مقرر می‌کند:
«اقسام عمده اجاره اشخاص از قرار ذیل است:
1. اجاره خدمه و كارگران از هر قبیل
2. اجاره متصدیان حمل و نقل اشخاص یا مال‌التجاره اعم از راه خشكی یا آب یا هوا.»
(به موجب ماده 516 قانون مدنی)؛ تعهدات متصدیان حمل و نقل اعم از از اینكه از راه خشكی یا آب و هوا باشد، برای حفاظت و نگهداری اشیایی كه به آنها سپرده میشود، همان است كه برای امانت‌داران مقرر است. بنابراین در صورت تفریط یا تعدی، مسئول تلف یا ضایع شدن اشیایی خواهند بود كه برای حمل به آنها داده میشود و این مسئولیت از تاریخ تحویل اشیا به آنان است.
تعریف حمل و نقل در قانون تجارت
قبل از اینکه وارد بحث اصلی شویم، بهتر است تعریف و نگاه لایحه جدید تجارات به قرارداد حمل و نقل را بررسی کنیم. در این لایحه، «قرارداد حمل و نقل» این‌گونه تعریف شده است: «پیمانی است كه به موجب آن، شخصی كه متصدی حمل و نقل نامیده میشود، در برابر دیگری تعهد می‌كند كه در مقابل اجرت، اشخاص یا كالاها را با شرایط معین و با وسیله معینی از محلی به محل دیگر حمل كند.» دومین اصطلاحی که تعریف شده است، مربوط به «متصدی حمل و نقل» میشود که عبارت است از: «شخصی است كه در مقابل اجرت، تصدی به حمل كالاها یا اشخاص را برعهده می‌گیرد.»
«حمل و نقل كننده فرعی» نیز شخصی است كه اجرای قرارداد حمل و نقل یا اجرای بخشی از آن از سوی متصدی حمل و نقل به او واگذار میشود. این تعریف شامل هر شخص دیگری هست كه اجرای تمام یا بخشی از قرارداد به وی واگذار شده است.
«فرستنده» و «گیرنده» نیز این‌گونه تعریف شده است: «شخصی است كه به نام یا به حساب وی با متصدی حمل و نقل قرارداد بسته شده یا كالا به نام یا به حساب وی به متصدی حمل و نقل تحویل داده شده است و گیرنده شخصی است كه مجاز به دریافت كالا در مقصد می‌باشد.» در این لایحه «کالا» و «بارنامه» نیز تعریف شده است. بر این اساس، كالا شامل هر گونه مال اعم از اموال و اشیای جامد یا مایع یا گاز و حیوانات میشود. در موردی كه كالا در داخل كانتینر، جعبه، قفس یا پالت یا هر وسیله مشابه دیگری قرار داده شده یا به گونه‌ای بسته‌بندی شده است، كلمه كالا شامل كانتینر، جعبه، قفس، پالت و وسایل مشابه دیگر نیز میشود، به شرط آنكه به وسیله فرستنده تهیه شده باشد.
بارنامه نیز سندی كاغذی یا الكترونیك است كه به تقاضای فرستنده و به وسیله متصدی حمل و نقل یا نماینده او صادر و از سوی اشخاص یاد شده امضا شده و مشخصات كامل كالا در آن قید شده است و دلیل وجود قرارداد حمل و نقل و رسید تحویل كالا به متصدی حمل و نقل محسوب میشود. صادر نشدن بارنامه یا ناقص بودن آن تاثیری در اعتبار قرارداد حمل و نقل ندارد.
مسئولیت‌ها
در این قانون و در قرارداد حمل و نقل، یک مسئولیت اهمیت بسیاری دارد. دوره مسئولیت متصدی حمل و نقل كالا همین مسئولیت است. دوره مسئولیت متصدی حمل و نقل كالا از لحظه‌ای شروع میشود كه كالا در مبدا حمل در اختیار و تحت كنترل وی، نماینده یا قائم‌مقام او قرار می‌گیرد و تا زمانی كه در مقصد در اختیار و تحت كنترل گیرنده، نماینده یا قائم‌مقام‌اش قرار داده شود، ادامه دارد.
دوره مسئولیت متصدی حمل و نقل مسافر
دوره مسئولیت متصدی حمل و نقل مسافر شامل مدتی است كه مسافر در سالن یا سكوی مخصوص سوار شدن و در حال سوار شدن، داخل وسیله نقلیه و در حال پیاده شدن از آن است. به خاطر داشته باشید که قرارداد حمل و نقل، تابع این قانون است، مگر آنكه قانون دیگر مقررات خاصی برای آن وضع كرده باشد. در موارد سكوت، قرارداد حمل و نقل تابع قواعد عمومی وكالت است.
یک نکته مهم
همان‌طور که گفته شد، فرستنده کسی است که به نام یا به حساب وی با متصدی حمل و نقل قرارداد بسته شده یا كالا به نام یا به حساب وی به متصدی حمل و نقل تحویل داده شده است. گیرنده نیز شخصی است كه مجاز به دریافت كالا در مقصد باشد. این فرد باید اطلاعاتی را در اختیار متصدی حمل و نقل قرار دهد و موارد زیر را به وی ابلاغ كند:
1- نشانی صحیح گیرنده 2- محل تحویل كالا 3- نوع كالا و مشخصات آن
در بند «نوع کالا و مشخصات آن» باید تعداد، مقدار و وزن کالا نیز درج شود و چنانچه كالا در طول مدت حمل نیاز به مراقبت مخصوص داشته باشد، مانند كالاهای گرانبها، حیوانات، كالاهای خطرناك و آتش‌زا، تبخیرشونده، فاسدشدنی و خورنده، باید اطلاعات مربوط به آن نیز به وضوح ارائه شود. چنانچه فرستنده اطلاعات یادشده را ارائه نكند یا به غلط ارائه کند، خسارت‌های ناشی از آن بر عهده وی خواهد بود. این را نیز به خاطر داشته باشید که فرستنده باید كالا را به طرز مناسب بسته‌بندی كند و عهده‌دار خسارت ناشی از عیوب بسته‌بندی خود اوست. البته خسارات ناشی از بارگیری و بارچینی نادرست هم بر عهده متصدی حمل و نقل است.
محسن نامی
